Mithat Frashëri
“Në mes të kafesë dhe cingarit, shqiptari vështron dhe pret. Fati i tij quhet: të presim; jeta e tij quhet: nesër. Thotë njeriu se janë kurdoherë në gjumë: mbase janë të sëmurë..”.
Fjalët që po zemë ngoje më sipër s’janë prej nesh, po prej një të huaji prej një “frëngu” që ka ndenjur dhe shëtiturë në Shqipëri. Sa fjalë të rënda, të shëmtuara e të këqija, pa dyshim, po që mertiojnë të na bëjnë të mejtohmi.
Helm indolence dhe përtimi. Sa herë dhe ne vetë s’e kemi vënë re këtë frikë të shqiptarit nga lodhja, atë ideal të tij për prehje, për moslëvizje. I pëlqen të rrijë në një vënt, i patundurë, në kënt të një minderi, a mbi një fron, këmbën hedhurë mbi këmbë! Ja ideali, ëndëra dhe dëshira e tij!
Në Vlorë, parësia e agallarët, – se po nga Vlora flet edhe frëngu, – presin të bëhen ullinjtë, të nxiretë koqeja, që të vijë njeriu i detit dhe ta bjerë. Gjer ahere burratë shkojnë kohën në kafenet, duke pirë raki deti, domethënë për t’u helmuarë; ose mblidhen në shtëpitë, në “konaqet” dhe u shtrojnë kartëravet tërë natën e tërë ditën. – Punë? Ç’ësht ajo fjalë! Zoti na ruajtë! Kur njeriu ka një qint rrënjë ulliri dhe munt të nxjerrë bukën, veç të jetë fare budalla që të punojë e të lodhetë! Duhet t’i bëjmë shyqyr Perëndisë: dhe tani pa na sillni rakinë dhe kartërat!
Kjo është mendësia dhe psikologjia e tyre. Kam një kujtim aqë për të qarë sa dhe për të qeshurë: Në maj 1913 isha në Shkodër; Malazestë robër e kishin lënë qytetin dhe oficerët e detit të Fuqive të Mëdha – me admiralin ingliz në krye – sapo kishin ardhurë; ushtarët dhe nja dy oficerë malazes ishin akoma të okupuar për të ngarkurë ca topa të vjetrë, gjyle dhe fishekë. Ato ditë na ishte djegurë dhe pazari i Shkodrës, pazari i math afrë liqenit: një pjesë e madhe e tij ishte bërë hi dhe gurrë të zes. Tjetra copë sapo kishte zënë të punojë.
Kisha vajturë të shëtit pazarin, të shoh anën e djegurë, dhe si po ngarkonin malazestë plaçkat mbi lundrat, afrë gjymrykut. Kisha për shok një doktor dhe një hoxhë, shqipëtarë. Doktori, duke shkuarë prej një rruge të pazarit, na ndaloi pakë që të kuvendojë me një dyqanxhi. Ky ishte një burrë nja pesëdhjetë vjeç, mustaqethinjurë, i dobët dhe i ligurë si nëntëdhjet e nëntëdhjet e pesë përqint i shqiptarëvet. Kur iu qasmë ne, ay ishte shtrirë mbi kurriz në dhogat e dyqanit, kishte mbledhurë këmbët, gjunjët i bënin një kint me majë, kishte mbledhurë këmbën mbi këmbë, surratin drejt rrugës dhe koka nga fundi i dyqanit. Më duketë se nukë lëvizi asfare kur iu qasmë ne. Doktori i kërkoi duhanin që e kishte porositurë katrë ditë më parë. “Tani shegerti s’është këtu: ay e ka ngriturë; eja pas pakë. “Kjo qe përgjigja. Edhe ne, si mbaruamë shëtitjenë, – u kthyemë prapë te dyqanxhiu. Tani ai s’ishte në dyqan, po ishte vetëm “shegerti”, se kështu i thonë në Shkodër çirakut.
-Ah, tha shegerti, duhani është hazër, po nuk e di ku e ka vënë ustaj. E keni kur të jetë ay!”
Të tjerë kujtime:
Në Elbasan ka më teprë se njëqint dyqanë që shesin duhan. Punë të madhe nuk bën asnjeri, po dy e treqint njerës rrinë tërë ditën, më të shumtën e kohës këmbëkryq. Bënim fjalë një herë: sikur të mblidheshin gjithë këta duhanshitës, të formojnë nja dy sboqëri, me kapital të mjaftë, me dyqanë të mëdhenj, me një farë fabrike, të madhojnë dhe të zgjerojnë tregëtin’ e tyre, duke eksportuarë dhe jashtë, duke e grirë më mirë fletën, duke e ruajturë si duhetë dhe duke bërë cingarë që të lënë fitim që të vlejë me të vërtetë mundimin. – Po dyqanxhinjtë që mbesin pa punë? pyeti njeri. – Ata do të marrin pjesën e fitimit, se shoqërija, “kompanija”, do të jetë e të gjithëve, vetëm do të kenë fitim akoma ata që do të mundin të punojnë edhe një tjatrë punë, të përdorin kohën dhe krahët e tyre për një tjatrë fitim, të kenë dy të ardhura, edhe nga shoqërija, edhe nga puna e tyre, me ullinj, me kopshte, me tregëti, ose me ndonjë mjeshtëri. Mirëpo ata, po të nxjerin një mexhitkë ditën, mjaft e kanë: edhe pagurin me të bekuarin e bardhë e mbajnë gjithënjë në xhep!
Në Selanik, ca shqipëtarë – edhe them më teprë për të Shqipërisë së poshtme – që vinin për “bukë”, donin vetëm të bëhenë kavasë, të rrinë tërë ditën mbi një fron përpara derës’ së ndonjë frëngu. E mbaj mënt se një herë ishin nja pesëdhjetë shqipëtarë pa punë; nuk’ e di se kush u propozoj të venë më një maden në Izvor, me një pagë të mirë. – Të donim të punojmë me krahë, rrinim në shtëpi dhe punonim arat tona! – u përgjegjnë. Kundrë një logjike të tillë s’kishte se ç’të përgjigjesh tjatri.
Në malësi të Shqipëris’ së veriut gjithë ëndërimi i një burri është që të ketë një jelek të qindisurë me ar, nja dy pisqolla të lara, një çibuk të ergjëntë; edhe të rrijë, të pijë cigar dhe kafe tër ditën. Kam parë në Shkodrë gra malësore që bënin hamallëk në qytet dhe ngarkoheshin me arka të mbëdha të pajës, që të marrin nja dy grosh, kur i shoqi i tyre, me ombrellë nënë sqetull, tundësh si levend.
Edhe, ja, pra, varfëri e vërtetë e Shqipërisë; ja shkaku i mizerjesë në të cilën është kredhurë. Do t’i ishte edhe më e varfrë, më në mizerje akoma, sikur të mos qe kurbeti. Se atje shqipëtari punon, s’e ka për turp punën, kur është lark shtëpisë dhe kur s’e ka pranë të tinë. “Fodullëku” dhe “levendllëku” janë vetëm kur është në “vilajet”. Atje duhetë që të rrijë, të shitetë aga dhe të shtrëngojë barkun me rrip. Ose të dalë e të vjedhë.
Edhe sa të kemi këtë karakter edhe këtë mëndësi, sa të pranojmë këtë pamje pa na ardhurë keq dhe ndohtë, kurrë Shqipërija s’do të shohë ditë të bardha, kurrë nuk do të shpëtojmë prej mizerjes, kurrë s’do të bëhemi njerës dhe të lartësohemi prej moralit.
Na duhetë që të punojmë, të mundohemi me djersën tënë që të fitojmë ushqimin dhe mirëshkuarjenë, pa të dimë vleftën e jetës dhe të kamjes; të mësohemi të çmojmë punën dhe prehjenë. Puna dhe mirëshkuarja na sjellin dashurn e paqës dhe të regullës, na largojnë prej turbullimevet dhe trazimevet. Ato na bëjnë që të respektojmë gjën’ e tjatrit, që të prapsemi nga vrasja dhe nga vjedhja. Ahere do të kupëtojmë mirë se çdo gjë fitohet me punim dhe me djersë, me një varg të gjatë durimi dhe mundimesh dhe, se vetëm puna dhe lodhja na bën që të kemi të drejtë për një gjë, dhe jo grabitja dhe forca.
“Demokratia”, 17 shkurt 1927
