Në krizën e tanishme financiare botërore, politika e masave të rrepta është kthyer në një term abuzimi – që nënkupton dhimbje dhe vuajtje të panevojshme nga ana e qytetarëve tashmë të dëmtuar, shkruan Anders Aslund*) për “Foreign Affairs”.
Çfarë do të thotë në të vërtetë termi “masa të rrepta”? Ai nënkupton “politika për të zvogëluar deficitin buxhetor”, apo politikë fiskale e përgjegjshme. Dhe ky vështirë të jetë keqkuptimi i vetëm që ka “mjegulluar” të menduarit tonë ekonomik të kohëve të fundit.
Edhe pse ju kurrë nuk do ta dini, e ashtuquajtura kriza botërore financiare është me të vërtetë një krizë e borxhit publik – dhe vendet që kanë qenë të “kujdesshëm” në shpenzimet e tyre, tani janë duke u rritur me shpejtësi, ndërsa vendet konsumatore “ekstravagante” po dështojnë. Këtu janë pesë mitet e tjera rreth masave shtrënguese që kanë trazuar ujërat.
“Rritja ekonomike kërkon stimuj fiskalë”.
Gabim
Në fakt, e kundërta është e vërtetë. Një rritje ekonomike e qëndrueshme afatgjatë kërkon financa publike të shëndosha, si dhe kapital, punë, kapital njerëzor, teknologji dhe institucione të forta.
Ekonomisti britanik John Maynard Keynes, përkrahësi origjinal i stimujve të shpenzimeve, argumentoi në “Teoria e Përgjithshme e Punësimit, Interesat dhe Paratë” se teoria klasike ekonomike është “e zbatueshme vetëm për një rast të veçantë” dhe se “detyra për të rritur vëllimin aktual të investimit nuk mund të lihet e sigurt në ‘duar private’”.
“Por periudha kur stanjacioni u kombinua me inflacionin në vitet 1970 na mësoi se domethënia e Keynesianism ishte e kufizuar për periudha të shkurtra të recesionit. Madje edhe vetë Keynes ndante idenë që buxhetet duhet të jenë të balancuara gjatë ciklit të biznesit.
Që stimuli fiskal të jetë i pranueshëm, duhet të ketë atë që ekonomistët e quajnë “hapësira fiskale” (fleksibiliteti i një qeverie në zgjedhjet e shpenzimeve të saj), për të. Me fjalë të tjera, borxhi publik që krijohet nga shpenzimet stimuluese duhet të jetë i qëndrueshëm. Problemi qëndron se hapësira fiskale është e vështirë për t’u vendosur dhe është zakonisht shumë më e vogël se sa ne mendojmë.
Gjatë një krize të rëndë financiare, për më tepër, borxhi publik zakonisht dyfishohet, që do të thotë se virtualisht nuk ka asnjë mundësi të manovrimit fiskal. Deri në fund të vitit 2011, për shembull, borxhi publik i Eurozonës shënonte mesatarisht 98 për qind të PBB-së, dhe deri në fund të vitit 2012, gjashtë ekonomitë më të mëdha perëndimore kishin raportin e borxhit ndaj PBB-së si më poshtë: 83 për qind në Gjermani, 89 për qind në Britani, 90 për qind në Francë, 107 për qind në Shtetet e Bashkuara, 126 për qind në Itali, dhe 237 për qind në Japoni. Asnjë prej këtyre vendeve nuk ka ndonjë “hapësirë fiskale”.
Duke pasur parasysh këtë realitet, objektivi kryesor i politikës fiskale duhet të jetë “kufizimi” i borxhit publik, edhe më tepër për shkak të ndikimit të tij negativ mbi rritjen ekonomike. Sipas ekonomistëve në Universitetin e Massachusetts, rritja e PBB-së bie ndjeshëm – dhe në mënyrë të parashikueshme – me rritjen e borxhit publik.
Kur raporti i borxhit ndaj PBB-së është midis 60 dhe 90 për qind, ata vërejnë se rritja mesatare vjetore reale e PBB-së është në rreth 3.2 për qind. Ku raporti borxh-PBB shkon në nivelin 90-120 për qind, rritja mesatare reale e PBB-së është 2.4 për qind. Dhe kur raporti është në mes të 120 dhe 150 për qind, rritja mesatare është e ngadaltë në 1.6 për qind.
Por nuk është vetëm borxhi publik që duhet të llogaritet kur merren parasysh stimujt fiskalë – aksesi në financimin ndërkombëtar është gjithashtu kritik. Vendet e vogla, ku tregjeve u mungon likuiditeti i obligacioneve, mund ta humbasin një qasje të tillë në kushtet kur ata nuk janë të aftë të paguajnë as borxhet minimalë, sikundër bënë Letonia dhe Rumania në vitin 2008, kur raportet e tyre të borxhit publik ndaj PBB-së ishin vetëm 20 dhe 13 për qind, respektivisht.
Pavarësisht paralajmërimit, FMN-ja në vitin 2008 dhe 2009 nxiti Qipron, Slloveninë dhe Spanjën të ndjekin stimujt fiskalë, duke pretenduar gabimisht se ata kishin hapësirë fiskale. Ajo këshillë e papërshtatshme kontribuoi që të tria vendet të përballeshin me rrezikun financiar. Deri më tani, 9 nga 27 vendet anëtare të BE-së janë përballur me rënie të thella të prodhimit dhe programeve financiare të stabilizimit për shkak të politikës fiskale të papërgjegjshme.
“OK, stimujt nuk janë gjithmonë një ide e mirë, por janë të nevojshëm kur vendi ka një ‘hendek’ të madh në prodhim”.
Gabim
Stimulimi fiskal është rrallë i dobishëm. Përpara krizës financiare botërore, kishte konsensus të gjerë makroekonomik se politika fiskale nuk ishte një mjet i përshtatshëm për moderimin e ciklit të biznesit. Është e ngadalshme, jo e saktë, dhe e vështirë të ndryshohet. Politika monetare, nga ana tjetër, mund të vendoset, të implementohet, dhe të tërhiqet menjëherë dhe kështu është një mjet shumë më superior për politikën kundër-ciklike.
Por në mes të krizës financiare, liderët e dëshpëruar të G-20 i anashkaluan këto ide dhe përqafuan sërish stilin e vjetër të Keynesianism-it. Në Samitin e G-20, në nëntor të vitit 2008 në Uashington, liderët deklaruan synimin e tyre për të “përdorur masa fiskale që stimulojnë kërkesën e brendshme me efekt të shpejtë, duke e konsideruar atë si të përshtatshme, dhe duke synuar ruajtjen e qëndrueshmërisë fiskale”. Do të kishte qenë më mirë në qoftë se ata do kishin këmbëngulur për masat monetare.
Stimuli fiskal kërkon autorizim parlamentar, të cilit i duhet kohë në dispozicion që të arrihet dhe zakonisht përfshin kompromise komplekse. Projekteve tipike, të tilla si investimet në infrastrukturë, i duhen vite për t’u zbatuar, duke u kthyer lehtësisht prociklike.
Në këtë mënyrë, stimuli fiskal i përkohshëm priret të bëhet i përhershëm, duke çuar në deficite buxhetore “kronike”. Qiproja dhe Sllovenia ofrojnë shembuj të shkëlqyer. Në vitin 2008, të dyja vendet kishin relativisht borxhe të vogla publike (22 dhe 49 për qind të PBB-së, respektivisht).
Megjithatë në vitin 2009, të dyja e zgjeruan deficitin e tyre buxhetor në 6 për qind të PBB-së, dhe “ngecën” në këtë nivel, duke u futur përfundimisht në krizë financiare.
Në teori, “hendeku” i prodhimit përfaqëson kapacitet të lirë, por në periudha të “mbinxehjes” ekonomike, si në vitin 2007, ekonomitë veprojnë përtej kapaciteteve të tyre. Sipas Komisionit Europian, për shembull, PBB e Letonisë në vitin 2007 ishte gati 14 për qind më lart se kapaciteti aktual.
Në raste të tilla, ajo që duket si një “hendek” prodhimi nuk është në fakt asgjë tjetër përveçse përdorimi i burimeve të “huazuara”. Është gjithashtu e vështirë të vlerësosh nëse kapaciteti i lirë do të ketë të njëjtën vlerë reale ekonomike edhe vite më vonë. Shpesh, një problem në dukje ciklik rezulton të jetë problem strukturor.
Në vitet 1970, për shembull, Europa Perëndimore vëzhgoi me kujdes fabrikat e prodhimit të çelikut dhe kantieret e ndërtimit të anijeve të saj në kriza ciklike, deri sa u bë e qartë se ata po performonin dobët në mënyrë të vazhdueshme dhe u desh të mbyllen. “Hendeqet e prodhimit”, që kanë zgjatur për pesë ose më shumë vjet ka të ngjarë të jenë iluzione.
“Masat e rrepta dëmtojnë rritjen ekonomike”.
Gabim
Nuk është kështu. Në krizën e tanishme financiare, Europa Veriore ka minimizuar stimulin fiskal dhe ekonomia është rritur relativisht mirë, ndërsa Europa Jugore, Franca dhe Britania kanë ndjekur stimulin fiskal dhe vuajtën të gjithë nga recesioni.
Suedia dhe Britania ofrojnë kontrastet më ekstreme. Suedia mbajti një buxhet pozitiv të qëndrueshëm gjatë viteve të mbara nga 2004 deri në 2008. Në vitin 2009, ajo la që bilanci i saj buxhetor të binte me 3 për qind të PBB-së, por në vitin 2010 ajo siguroi sërish një buxhet pozitiv.
Britania, në të kundërt, harxhoi vitet e mbara me deficite buxhetore prej rreth 3 për qind të PBB-së dhe arriti deficitin buxhetor tepër të madh prej 11.5 për qind në vitin 2009, kur aplikoi paketën më të madhe të stimujve në Bashkimin Europian. Rezultati? Suedia, që ndoqi masat e rrepta, gëzoi 6 për qind rritje më shumë se sa Britania që shpenzonte pa hesap nga viti 2009 në vitin 2011.
Në mënyrë domethënëse, gazetari britanik financiar Martin Wolf ka shkruar një artikull pas tjetrit në “Financial Times”, ku ankohet për “masat e rrepta” të supozuara britanike, që injorojnë faktin se vendi i tij ka mbajtur deficitin më të madh publik (9.3 për qind të PBB-së) nga 2009-2012, se çdo vend tjetër i BE-së përveç Greqisë, Irlandës dhe Spanjës. Derisa Britania të organizojë siç duhet financat e saj publike, do të ketë vështirësi në rikthimin e besimit të investitorëve.
“Edhe nëse ‘masat e rrepta’ funksionojnë, ato duhet të vonohen sa më shumë të jetë e mundur”.
Gabim
Jo, nëse doni të filloni rritjen sa më shpejt të jetë e mundur. Në takimin vjetor të FMN-së në Tokio tetorin e kaluar, drejtorja menaxhuese e fondit, Christine Lagarde, u tha vendeve në krizë të abstenonin në fazën fillestare të shkurtimeve të shpenzimeve dhe rritjes së taksave: “Ndonjëherë është më mirë të kesh pak më shumë kohë në dispozicion”, tha ajo, duke veçuar Portugalinë, Spanjën dhe Greqinë për korrigjim fiskal më të ngadaltë.
Këshilla Lagarde bazohej në një studim të FMN-së që pretendonte se multiplikatorët fiskalë janë më lart në periudhat me afat të shkurtër sesa mendohej më parë.
Por raporti bazohej në parashikimet e dyshimta të rritjes dhe konsideronte vetëm vitin pasardhës, pa marrë parasysh faktorë të tjerë sikundër është qasja në tregjet e kapitalit.
Në kundërshtim me pozicionin e FMN-së, vendet në krizë të rëndë financiare kanë shumë arsye për të pranuar programet e stabilizimit. Për shembull, shumë vende “kapërcyen” papritur “kufijtë” e tyre të huamarrjes për shkak të luhatshmërisë së “trashëguar” të tregjeve të kredisë.
Sa më shpejt që të ndërmerret korrigjimi i duhur fiskal, aq më shpejt mund të rikthehet besimi në mesin e qytetarëve, bizneseve, qeverive dhe investitorëve të huaj.
Zgjidhja e hershme e krizës gjithashtu nxit programe më të mira reformuese që mbështeten më shumë në shkurtimet e shpenzimeve sesa rritjet e taksave, pasi këto të fundit është vështirë të “përtypen” gjatë një krize ekonomike. Shkurtimet e mëdha të shpenzimeve drejtojnë reformat strukturore, të cilat, nga ana e tyre, promovojnë rritjen.
Zgjidhja e shpejtë e krizës, për më tepër, do të thotë një rikthim më i shpejtë drejt rritjes dhe falë reformave strukturore, kjo rritje është më e madhe se në rast se do të ndodhte ndryshe.
Korrigjimi i hershëm dhe radikal kanë gjithashtu të ngjarë të jenë të preferueshëm nga pikëpamja politike, sepse njerëzit janë të përgatitur për të bërë sakrifica kur shpërthen kriza – jo shumë muaj (ose vjet) pas faktit, kur ata janë të lodhur dhe grupet e interesit e kanë humbur shansin të rigrupohen.
Këtë prill, Lagarde e quajti “lodhjen e të dyjave, qeverive dhe popullsisë”, si rrezikun më të madh në Eurozonë: “Ajo që ne po themi, – tha ajo, – është se ka akoma dhe pak më shumë për të bërë. Ju lutem mos hiqni dorë tani’”. Por atëherë pse u tha ajo që të “ulnin ritmin” një vit e gjysmë më parë?
Dëshmia empirike është tepër e qartë. Të tria vendet baltike – Estonia, Letonia dhe Lituania – vuajtën së tepërmi nga ngrirja e likuiditetit ndërkombëtar në vjeshtën e vitit 2008. Të gjithë më pas ndërmorën vendimin e zbatimit të programeve fiskale rregulluese. Deri në vitin 2011 dhe 2012, ato ishin vendet me rritje më të shpejtë të Europës, duke siguruar mesatarisht rreth 5 për qind rritje në vit. Vendet e Europës Jugore në krizë, nga ana tjetër, ndoqën këshillën e FMN-së për të vonuar “shtrëngimin” fiskal.
Ata janë përpjekur të rrisin më shumë të ardhurat në vend që të shkurtojnë shpenzimet dhe kanë aplikuar reforma strukturore shumë më të buta. Si rezultat, ekonomitë e tyre vazhdojnë të vuajnë, dhe popullatat e tyre janë të zemëruara me të drejtë për reagimin apatik të qeverive të tyre ndaj krizës.
“Greqia është viktimë e ‘masave të rrepta’ gjermane”.
Gabim
Paul Krugman dëshiron që ju të mendoni ashtu. Por kjo nuk do të mund të ishte larg së vërtetës. Në njërin prej artikujve të tij të shumtë të “New York Times” mbi krizën aktuale të Eurozonës, Krugman argumenton se ndërsa ka “dështime të mëdha” në ekonominë, politikën, dhe shoqërinë e Greqisë, nuk janë këto dështime që shkaktuan krizën që “copëtoi” Greqinë.
“Në fakt, ekonomisti i Universitetit Princeton fajëson Eurozonën dhe Gjermaninë: Greqia, “është kryesisht në probleme falë arrogancës së zyrtarëve europianë”, shkruan ai.
Nëse BE-ja është fajtore për arrogancën, mëkati i saj ishte “neglizhenca” – që nuk imponoi standardet e saj. Prej vitit 1990 deri në vitin 2008, Greqia mbajti një deficit mesatar buxhetor prej mbi 7 për qind të PBB-së, duke dështuar të qëndrojë në linjë me tavanin buxhetor të vendosur nga BE prej 3 përqindësh të PBB-së në vit. Deri në fund të vitit 2011, borxhi i saj publik arriti në një shifër të paqëndrueshme prej rreth 171 për qind të PBB-së.
Për më tepër, programi i parë i mbështetjes financiare FMN-BE, ishte ndoshta programi më i “butë” dhe më i financuar në histori. Çuditërisht, shpenzimet publike të Greqisë si përqindje e PBB-së u rritën në 51.8 për qind të PBB-së vitin pasues.
Nuk është vetëm Suedia që ka bërë shpenzime të tilla të mëdha publike. Larg “masave të rrepta”, programi arriti në një shpërdorim masiv të burimeve publike.
Në mënyrë shokuese, FMN-ja dhe BE-ja kanë dështuar të kërkojnë edhe liberalizim elementar. Greqia ka mjedisin më të keq të biznesit në BE, sipas Indeksit të Bankës Botërore “Lehtësia e të bërit biznes” dhe “Transparency International” raporton që korrupsioni i saj është shumë më keq se ai i Bullgarisë dhe Rumanisë.
Problemi nuk është se Gjermania dhe BE kanë qenë shumë të ashpër me Greqinë, është se ata kanë qenë shumë të butë.
“Vdekja” e dytë e Keynesianism është vonuar gjatë. Politika fiskale ekspansioniste nuk ka rezultuar vetëm e padobishme, por e dëmshme në krizënfinanciare europiane. Sikundër ish-sekretari amerikan i Thesarit, Lawrence Summers, vuri në dukje këtë prill se “është thjesht gabim të pohohet se ‘masat e rrepta’ nuk janë kurrë politika e drejtë për t’u ndjekur”.
*Aslund është ekspert në “Peterson Institute for International Economics”
