Shkëpusim fragmentin e mëposhtëm nga libri Skënder Petro Luarasi, ‘’Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’, i pabotuar
Ditën kur u linda
Ditën kur linda/ Të enjten që në saba,/ u këput një yll e ra,/ o ç’gëzim për marshalla./ Thomaidhës dhe Dhimitrit,/ sot u lindi një vëlla.
Skënder Luarasi
Unë u linda më gjashtë janar, alla turka, motin e fundit të shekullit që perëndoi, në fshatin Luaras të Kolonjës.
Me këta sytë e ballit e kam kënduar këtë fakt ashtu nja tetë a nëntë vjet pas lindjes sime në një defter të shtëpisë në të cilin babai kishte shënuar datat e ngjarjeve me rëndësi në familjen tonë. E gjeta radhorin rastësisht në hatëllin e vatrës së madhe duke kërkuar atje ndonjë këmborë a zile për ta përdorur ditën e Vangjelizmoit, kur kalamajtë e fshatit, me shumë zhurmë e shamatë, trembnin e dëbonin gjarpërinjtë, uriqtë e thithëlopat nga qilarët.
Një dëshmi tjetër që vërteton ditëlindjen time gjëndet në Kalendarin Kombial që botonte për çdo mot, në atë shekull, shtypshkronja ‘’Mbrothësia’’ e shoqërisë ‘’Dëshira’’ të cilën patriotët e komunitetit shqiptar e patën filluar ” që më një të Kollozhegut atje brenda mu në Sofje për skoli në Shqipëri”.
Në pragun e shekullit tonë, në numrin e janarit 1901, në shtyllën e ndihmëtarëve ky kalendar lajmëronte botën shqiptare se në familjen e Petro Nini Luarasit pati lindur një djalë, i pagëzuar me emrin Skënder, i cili pa mbushur akoma motin, nga patriotizmi i tij i flaktë dhe i përvëluar për mëmëdhenë, zgjidhi qesen për të ndihmuar kulturën shqiptare. Natyrisht që motaku zgjidhi qesen e t’et.
Që në mëngjesin e ditës së enjte, djem këmbëshpejtë të mëhallës Kostallarë u vërsulën në të katër drejtimet kardinale për në katunde ku im atë kishte miq e farefis që t’u jepnin lajmin e gëzuar të lindjes sime dhe të merrnin sihariqin. Që atë ditë rrodhën tezet, tetot e hallot, kushërinj e kushërira, krushk e krushka, të gjithë plot gëzim për atë ferishte që po shtonte numrin dhe të qarat e shqipëtarëve nën zgjedhën turke. Ato erdhën të ngarkuara me torba dhe hejbe plot kuleçë e petulla, byrekë e brushtulla që ta ndihmonin vëllanë a dajon e tyre, kunatin a motrën e tyre në këtë hall të madh që i gjeti, t’u jepnin dorën prindërve të gjorë të cilëve po u shtohej edhe një gojë tjetër rreth sofrës varfanjake. Dhe ç’kuleçë e brushtulla qenë ato të hallë Janes e hallë Nerënxës (të martuara në Blush), të hallë Kiles (motra më e vogël e babait) dhe të teze Thinës (motra më e vogël e nënës), të dyja të martuara në Vodicë.
Të atillë meshë nuk besoj të gatuanin as duart e bardha të zonjave korçare ditën e Shën Gjergjit për Mitropolitin e tyre Foton.
”Turpja”
Lindja ime qëlloi ditën e Ujit të Bekuar, festa e pagëzimit të Jezu Krishtit. Ndërsa orthodhoksët ishin nisur herët në mëngjes që të merrnin pjesë në meshën e madhe të Zotit, në dhomën e lehonës hyri një plakë nga mëhalla Penkollarë, një femër e re nga vjetët por e krrusur nga trupi, e reshkur nga fytyra dhe e thinjur nga flokët. Ajo qe gruaja e fshatit tonë e cila pati humbur emrin. Atë e thërrisnin me sa e sa nofka të rastit, vetëm me emrin e saj të pagëzimit , jo. ”Erdhi që gjallë mos ardhtë”, ”Po shkon që mos u ktheftë më kurrë”, ”Punë zeza”, ”Jetë zeza”, ”Turpja” dhe dukej sikur të gjithë banorët patën bërë be t’ia harronin emrin e vërtetë. Ata thoshin se ajo shtinte fall e bënte magji dhe ish e zonja të zbriste hënën në tokë e të merrej vesh me vetë djallin, prandaj edhe nuk e qasnin në kishë.
Vajza e mplakur e pyeti lehonën se në ç’orë të ditës linda.
– Në mes të natës moj zonjë! – u përgjegj nëna.
– Uëu ! – klithi plaka e tmerruar, – në sahatin e lugetërve! E zeza ti! Po të cilës nate moj? Mos të së martës!
– Sonte, të enjten duke gdhirë Ujët e Bekuar! – lëngoi lehona e trembur nga pyetjet që i bënte plaka.
– Epo, gjene shyqyr! – psherëtiu plaka e lehtësuar. – Shyqyr o Perëndi! – psherëtiu përsëri duke bërë kryq tri herë . – Gjysmë e së keqes moj motër, gjysmë e së keqes, që nuk e polle të martën në mes të natës. Do zoti, rron e bëhet djalë i mbarë se mjaft të kanë vdekur dy me radhë gjer më tani, moj e gjorë! Do zoti rron! Veç mos i ngjaftë t’et! Dhe ai babai yt korbi, me ç’burrë të martoi – me një të mallkuar. Na ruajt Perëndia nga një fat i tillë!
Me fjalën e fundit akoma nëpër dhëmbë, plaka bëri përsëri tri herë kryq, brofi nga froni, zgërdhiti sytë mbi beben e mbështjellë në djep, ptyti tri herë prapa supit të majtë që të trembte hijet e liga dhe të mos e përsyshte ferishten. Pastaj, e mbështetur në shkop dhe duke çuçuritur fjalë të pakuptueshme, shpejt e shpejt, doli jashtë portës së oborrit dhe humbi nga sytë e botës përgjithmonë.
Lehonës iu duk sikur e zu çatia.
Tregonin për plakën Turpja se dikur në rininë e saj kishte qenë nga më të mirat vajza të fshatit tonë dhe më e bukura ndër të gjitha. Cili djalë, thoshin, do ta shpjerë nuse në shtëpi dhe s’do të jetë i lumtur me të! Ajo pati qenë edhe shumë e mençur, por ja që bëri një gabim të rëndë shumë, ndonëse jo krejt për faj të saj, që ia nxiu faqen për tërë jetën.
Kur dhespotët e kishës bizantine udhëtonin çdo vjeshtë nëpër fshatra për të mbledhur tagrat që duhej t’i paguanin orthodhoksët zemërbutë Perëndisë me lutje që t’u siguronte shpirtrave të tyre një vend për në parajsë, koi ashtu ndonja njëzet e ca vjet më parë, t’i bënin Mitropolitit të Kosturit konak në shtëpinë ku banonte kjo vajzë. Dhjaku i taksidarit të Patrikanës e vuri re dhe nuk u zuri besë syve që një lule kaq e bukur mund të rritej në ato vise malore. Dhe i tha dhiaku hirësisë së tij: -Imzot, në këtë shtëpi jeton një perri që s’mund ta gjesh në Kostur e Korçë. Bukuria e saj vlen sa tërë thesari që japin vreshtat në dioqezën e gjerë tënden. Dhe e thirri vajzën që të eksomollogjisej, të nunosej, të rrëfente gjynahet në odën e shenjtërisë së tij, t’i puthte dorën dhespotit, të merrte uratën e të bekohej, që t’i laheshin mëkatet…
Vajza fatzezë shpejt u venit si trëndafili i tharë nga bastra dhe nuk u nis më nuse kurrë: se fshatarët e malësive tona qenë fetarë, por kishin një mendje të çuditshme. Ata vërtet i bënin nderime veqilit të Krishtit, mirëpo nderin e tyre e vinin më lart se qiellin e se çdo gjë tjetër në botë dhe nuk donin as frymën e shenjtë t’u prekte grate, qoftë edhe me fillin e zambakut të Shën Gabrielit.
Kështu e mjera bijë e Xhoke N. që nuk ishte shumë përmbi të gjashtëmbëdhjetat kur ra viktimë e dhespotit të Kosturit, shpejt u venit si lule e këputur. E përbuzur nga bota ajo endej andej-këndej, e përhëndur, gjer sa një ditë shkurti tek shkonte nëpër Vakëfe, në Stratobërdhë, Treskë, Katund e Trebickë, ku kish gjerinj të largët, e zuri tufani në Makërzë dhe e mbuloi me petalet e dëborës së dimrit kur linda unë. Se është e vërtetë sa thuhet për klimën në anët tona: Kur fryn Qesaraka dhe vë çallmë Mali i Zi, shkurti i shkurton udhët e marsi mbledh lëkurët.
Fshati ndau për Turpjen një përshpirtje për ditën e varrimit dhe një dorë e dashur, e panjohur, nguli fshehurazi një kryq të bardhë mbi baltën që e mbuloi, më të bukurin kryq prej çmërsi në oborrin e Shën Kollit atje nën goricën prapa kishës, ku varroseshin të mallëkuarit e fesë. Më vonë as prifti dhe as fshati nuk u kujtuan më kurrë të bënin një ”Ndiezot!” për të, sikur donin ta harronte edhe vetë perëndia. Por as emrin e dhespotit nuk e përmendnIn fare. Dukej sikur patën vendosur me përgjërim fetar të heshtur ta mbulonin punën e tij prej djalli se qe gjynah të flitej keq për shenjtërinë e tij.
I vëllai i vajzës së gjorë, nga turpi, e la fshatin papandehur dhe iku, sipas të thënave të disave, në Rillë të Bullgarisë, sipas të tjerëve në Agjeon Oron, në Mal të Shenjtë, ku u bë kallogjer për të larë mëkatet e motrës së vetme. Pas ca kohe mbaruan edhe prindërit e saj fatkeqë.
Katastrofën e familjes e mbijetoi e bija natyrale e Turpjes. Që për së gjalli pleqtë e fshatit ia shkulën nga gjiri gruas së shkretë bijëzën, duke e bërë kështu edhe më të shkretë. E shpunë në Korçë, që atje të rritej në mëshirë të Mitropolisë, në shoqëri të atyre çupave që gjuhët e mira i quanin për eufemizëm ”mbesat e dhespotit”. Disa nga fshatarët e saj, shpirtzinj e të pamëshirë, sikur të mos ishin ngarkuar mjaft me të ligën që i patën bërë sëmës, i ngjitën nofkën ”Doçka” sepse që ditën kur lindi, njerëzit e shtëpisë për të fshehur turpin e familjes, bënë përpjekje ta zhduknin beben, por vetëm se i thyen këmbën. Kështu që njerëz më të urtë se të tjerët e thërrisnin me cenin e saj fizik ”çalamania”.
Festa e Ujin të Bekuar
Ujin e Bekuar të krishterët e mbajnë për njërën nga festat më të shenjta dhe e kremtojnë me pasqylitë e një panairi rruzullor në të gjitha viset ku rrojnë ithtarët e Krishtit.
Sipas legjendës me të cilën fillon Ungjilli, si sot e ndonja dymijë vjet më parë, Perëndia e dërgoi të birin, të vetëlindurin, që të shpëtonte njerëzimin nga gjynahet. Këtë udhëtim të mrekullueshëm të birit të Perëndisë nga qielli në tokë, Papa Vasili, prifti i fshatit nga mëhalla Mal, na e rrëfente ne kalamajve si një përrallë:
‘’Ishte mos na ishte, na ishte një burrë i mirë që e quanin Shën Jan i cili pagëzonte njerëzit në lumin Jordan që buron pranë fronit të Perëndisë dhe derdhet në gjolin Galile. Meqë pagëzonte njerëzit i vunë mbiemrin Pagëzori, që ta dallonin nga Janët e tjerë. Ditën e 6 janarit (rreth tridhjetë vjet pas fillimit të erës sonë) erdhi tek Shën Jani një burrë 30-vjeçar, të cilin Pagëzori e njohu me të parë dhe e përshëndeti: ”Mirë se vjen, o Josho, ndihmë e perëndisë, që zbrite të shpëtosh njerëzimin nga gjynahet”.
Dhe sipas kërkesës së Jezusit (kështu e shkruanin greqisht emrin e Joshos) e krodhi, bëlldump! në ujin e bekuar të Jordanit, i leu në ballë një kryq me krishmë, me vaj të shenjtë dhe e baptisti duke e pagëzuar me emrin Krishti.
Jezu Krishti (sikundër tregojnë librat e shenjta) i përcjellë nga dymbëdhjetë nxënës që u quajtën apostuj, shkonte nga fshati në fshat dhe i këshillonte njerëzit të bëheshin të urtë e të bindur, tua falnin fajet mëkatarëve në këtë botë, se ashtu do tua falte Perëndia edhe këtyre në atë botën tjetër. Të mos gënjenin, të mos vidhnin, të mos vrisnin taksidarët e Romës, ”ti jepnin Cezarit ç’i përkiste Cezarit dhe Perëndisë ç’i përkiste Perëndisë. Po tu jepte xhandari i Romës një dackë në faqen e mëngjër, t’i kthenin edhe faqen e djathtë për një dackë tjetër, se më në fund ofiqarët do të lodheshin së dhëni dacka dhe pa tjetër do të bëheshin të mirë’’.
Kështu mësonte Krishti për tre vjet me rradhë në Palestinë që ku buron lumi Jordan nga froni i Perëndisë dhe gjer atje ku derdhet në gjolin e Galilesë. Mirëpo në fund të tre vjetëve njëri nga apostujt e tij, që quhej Juda dhe do të kish qenë idhtar i partisë ”Dhëmb për dhëmb e sy për sy”, nisi ta urrejë Krishtin për politikën e tij paqësore. Ai e kallëzoi tek dhespotët hebrenj dhe këta ia dorëzuan perandorit romak Pilati. Ky ” pasi lau duart” ua dha xhandarëve romakë dhe ata e kryqëzuan. Mirëpo, si bir perëndie që qe, Krishti u ngjall pas tre ditësh, u ngrit nga varri dhe fluturoi tek i ati në qiell.
Sido që të ketë qenë puna me Krishtin, kur vdiq edhe Shën Jan Pagëzori, misionin e tij e vazhduan priftërinjtë e krishterë. Këta veç ferishteve që i pagëzonin tre-katër ditë pas lindjes së tyre, më gjashtë janar të çdo moti pagëzojnë jo më Krishtin (ky që kur e mbërthyen në kryq nuk zbret më në tokë) por ikonën e tij dhe të nënës së tij, virgjëreshës Maria dhe apostujve e dëshmorëve që u vranë për fenë e Krishtit.
Për tu ndodhur në këtë sehir të madh të pagëzimit të ikonave, që mëngjesin e thellë, me të dëgjuar buçimën e këmbanës, gjithë orthodhoksët e fshatit tonë, burra e gra, pleq e plaka, sa kishin akoma dorë e këmbë, me kalamajtë e tyre përpara, niseshin të gëzuar drejt bregut të Shën Kollit, që i paçim uratën! Kur ishte moti i kthjelltë, Papa Vasili, në krye, çante dëborën dhe me kryqin në dorë udhëhiqte grigjën drejt pellgut më të thellë të Përroit të Madh. Atje duke ndjekur shembullin e Shën Janit e duke kënduar: ”En i Jordhanit vaptizomeni su qirije!” hidhte kryqin brenda në ujë.
Përnjëherësh dy, tre, katër djem nga më guximtarët e fshatit (por edhe më budallenjtë) kërcenin në ujë për të gjetur kryqin. Pastaj e gjezdisnin nëpër fshat shtëpi më shtëpi dhe ua zgjatnin njerëzve në buzë ta puthnin por edhe të hidhnin ovullin në dhisk.
Kur moti bënte tepër ftohtë a frynte e binte borë, besimtarët mblidheshin në kishën e ngrohur valë nga qindra kandilë, qirinj e dhambadhe dhe atje zhvillohej mesha e Ujit të Bekuar që mund të quhej me plot gojën ”Panair i tregëtisë së madhe fetare”. I rrethuar nga djem që kishin qejf të shërbenin si dhjakë dhe i ndihmuar prej epitropit që i dorëzonte konizmat njëra pas tjetrës, sipas shkallës që kishin arrirë shenjtorët në mbretërinë e qiellit, Papa Vasili nga dera e Agjikin Vimës u paraqiste besnikëve figurat e dhogta duke i dhënë secilës, me fjalë të zjarrta, mishërim e ndërgjegje njerëzore por edhe pushtet hyjnor: – Kjo është Shën Mëria që i paçim uratën! Është Parthenoja që lindi Krishtin, birin e Perëndisë, me anën e frymës së shenjtë. Kush do ta blerë e ti ketë uratën? Një mexhide!
Qe bërë zakon në kishën tonë që kur vinin në ankand Virgjëreshën askush të mos e ngrinte çmimin e ta merrte pa konkurencë Maria Sivani, nëna e psalltit Mitre Sivani e cila mbahej si plaka më fetare e fshatit tonë. Mirëpo kur prifti paraqiste konizmën e Krishtit, atëherë çoheshin peshë e delnin përpara Kristoja nga Penkollarët, Kristaqi nga Mali, Kiçoja nga Priftanjtë, secili duke nxjerrë qesen kraharorit e duke thirrur njëri pas tjetrit: ”Unë dy mexhide”, ”Unë tri!” ”Unë një lirë!” duke shtuar kush e kush më shumë pjacën e asaj cope dhoge ku qe zografisur një fytyrë njeriu që besohej të ish e birit të Perëndisë dhe e Virgjëreshës. Dhe kur më në fund asnjërit nga të tre, katër, pesë vetave nuk i mbetej takat për ta çuar çmimin më lart, atëherë delte prej turmës xha Loli nga Kostallarët, i cili me një çerek a mexhide më shumë e fitonte konizmën e ”shpëtimtarit të njerëzimit”. I gëzuar e shpinte në shtëpi që ta puthte i biri i sëmurë, Kici, të merrte bekimin e të shërohej nga veshkat, sëmundje që e ndau nga jeta në lulen e djalërisë.
Prifti dhe epitropët e vazhdonin pazarin e Ujit të Bekuar edhe me konizmat e tjera: me të Shën Kollit që ishte pas Shën Mërisë, më i madhi shenjt i fshatit tonë. Mitët e Mitraqët e Penkollarëve haheshin në ankand për ikonën e Shën Mitrit sepse ky qe pajtor i mëhallës së tyre. Ca më keq haheshin Miçot, Mihalët e Mihallaqët e Malit për ikonën e Shën Mëhillit, jo vetëm se ky shenjt ( me shpatën më të fortë se të Shën Gjergjit ) qe pajtor i mëhallës së tyre, por edhe nga dëshira ta bënin mik e tua zgjaste jetën, se është Shën Mëhilli që ua merr shpirtin njerëzve.
Edhe në shtëpi, në qoshen kryesore të vatrës, të krishterët mbanin nga një konizmë, së cilës jo vetëm natën por edhe ditën i ndiznin kandilen me vaj ulliri (këtë duhej ta bënin edhe sikur të mos kishin mjaft vaj për tu tiganisur vezët fëmijëve) dhe i faleshin figurës për mëngjez e për mbrëma. Zakonisht ikona qe e shenjtorit që kish emrin e ndonjë të pari të familjes dhe mbahej për pajtor i saj.
Në familjen tonë emri më i përsëritur brez pas brezi qe Kostandin (Nini) dhe Petro. Mirpo në shtëpinë tonë nuk mbahej ikonë dhe babai nuk blinte konizma për Ujë të Bekuar, nuk na linte ne fëmijët ti puthnim, t’u faleshim e t’u ndiznim qirinj dhe na ndalonte të kungoheshim në kishë. Këtë sjellje të babait priftërinjtë e quanin si një përçmim ndaj fesë, ndonëse ai e bënte për të na ruajtur shëndetin nga sëmundjet ngjitëse.
Në mbarim të ankandit kur ishin shitur surretët e ndo njëqind e pesëdhjetë shenjtorëve ndër fshatarë që gëzonin emrat e tyre, epitropi ua jepte flamurin vajzave të fshatit. Këto, të nisura dhe të stolisura si për festë të madhe dhe të zëna dorë për dore duke kënduar e dredhur valle, i binin kishës tri herë rreth e rrotull dhe kështu i jepnin ditës së Ujit të Bekuar pamjen e bukur që ne djemuria e mbanim mend të gjallë për gjithë motin.
Nga të pesë lagjet e krishtera të fshatit tonë, çupat e Malit ishin shtatlarta e trimëresha, të Priftanjve ishin të urta, të Kostallarëve ishin amvisa e punëtore, por vajzat që dalloheshin për pamjen e tyre i gjeje në Penkollarët.
Kur të katër palë bukuritë mblidheshin në kishë ditën e panaireve, për Pashkë a për Ujin e Bekuar dhe të kapura dorë për dore së bashku, dridhnin valle e këndonin, i jipnin shije jetës së ashpër të fshatit dhe e bënin të ëmbël, të bukur e të dashur.
Pagëzimi
Të premten, në mëngjes herët, babai nisi të kunatin Guri Sevo për në pazar të Korçës që të psoniste ç’i duheshin familjes, në pagëzimin e poganikun e bebes, të djelën më 9 janar. Ditën e pagëzimit, zakonisht të tretën pas asaj të lindjes, e përfillnin aq të rëndësishme, sa shpesh ishte kjo që mbahej si fillimi i jetës së njeriut. Dhe ceremonia bëhej sipas disa rregullave të rrepta që, po të mos merreshin në sy, kishin pasoja shumë të rënda. Me pagëzimin e saj foshnja jo vetëm merrte një emër por edhe bëhej idhtar i besimit që kishin prindët e saj.
Kushdo e kupton arsyen që çdo gjë që shohim e dëgjojmë në jetën tonë duhet të ketë një emër të caktuar, përndryshe si do ta shquanim vëllanë e madh prej të voglit, si do ta dallonim zërin e laureshës prej atij të laraskës? Kjo është e kuptueshme dhe natyrale, ajo që është e pakuptueshme dhe formale është mënyra se si jepej emri.
Sipas ritit orthodhoks, emrin e fëmijës që do të pagëzohej duhej ta zgjidhnin nuni e ndrikulla dhe prindërit nuk duhej ta dinin veçse pasi t’ia shpallnin botës nuni ose ndrikulla në pagëzim e sipër. Me të mbaruar mesha, kur graria ktheheshin me vrap në shtëpi për të gatuar drekën dhe burrat nisnin muhabetin në hajat të kishës, prifti vinte në baptisteri, ku rreth kazanit të mbushur me ujë të vakur e prisnin ndrikulla me foshnjën e mbështjellur mirë dhe ndonjë vajzotë që ndihmonte gruan. Pakëz më lart qëndronin edhe ndoca kalamaj që prisnin të dëgjonin emrin dhe të vraponin kush e kush më parë për t’u njoftuar prindërve e të merrnin bakshishin.
Momenti kur prifti e zhyste foshnjën në kazan dhe ndrikulla i ngjiste emrin, kërkonte kujdes e vëmendje të madhe. Ceremoninë e gjatë prifti e bënte greqisht dhe vetëm një fjalë thoshte shqip:”Emrin!” Në këtë grimcë kohe ndrikulla duhej të ishte tërë sy e veshë dhe e përgatitur që të thoshte qartë e mirë emrin e paracaktuar të foshnjës e cila do të thirrej për tërë jetën me fjalën që do të flitej e para në atë çast.
Një gabim i vogël bëhej fatal për fëmijën gjithë jetën e tij. Në shtëpinë e Itellarëve qe një nuse që thirrej ”Tasë moj plaç” sepse gjatë psalljes së mërzitshme të priftit në pagëzim e sipër të bebes, ndrikulla, që vetë quhej Tasë, kush e di se ku e kishte mendjen. Kur prifti i tha shqip: ”Emrin!” dhe ajo nuk u përgjigj, çupa ndihmëse e shtyri me brryl që ta përmendte duke i thënë: ”Tasë moj plaç!” Kështu së gjorës foshnjë i mbeti emri për tërë jetën. Mirë që bebeja ndodhi femër.
Një tjetër gabim fatal: Kur në luftën ballkanike ushtarët e Kostandinit grek pushtuan Kolonjën, në Katund i lindi djalë një grekomani të tërbuar i cili i dinte greqishtes veçse nja dy fjalë urimi si ”kalimera”, ”kalispera” dhe ndonjë fjalë sharëse si ”kakurgos” (maskara).
I tha ai nunit që nuk dinte asnjë fjalë greqisht, as për të uruar, as për të mallkuar: ‘’Më lindi djalë! Dua të m’i vesh një emër që të jetë thjesht eleniko. Mor një emër grek që të mos ketë jo në Korçë por rallë të gjendet qoftë dhe në Athinë!”. Dhe nuni me këtë rast do të vinte se do të vinte në Korçë për të psonisur. Këtu pyeti avokatin e tij për një emër grek.
”Themistokli!” i parashtroi avokati.
– Edhe në fshat kemi Misto!
– Atëherë Miltiadh! ia priti avokati
– Ah, edhe Milto kemi! ia priti nuni.
– Epo, do të jap emrin e një perëndie greke, që edhe brenda në Athinë zor se do ta gjeje, – i tha avokati, – Likurgos!
– Hë më të lumtë! Ja, këtë emër grek nuk e kam dëgjuar gjer tani! – thirri nuni i gëzuar. I dha avokatit një shpërblim të mirë, iu lut t’ia përsëriste emrin edhe nja dy-tri herë shqip e shqeto duke shkëmbyer edhe ai avokatin. Pas dreke, në han të Gelit, i hipi mushkës së ngarkuar me hejbe dhe tek ecte kaluar drejt fshatit, vazhdonte të çuçuriste: ”Likurgos! Likurgos! Likurgos!” Edhe gjumi në shtrat e zuri me fjalën ”Likurgos!” në gojë.
Të nesërmen u nisën me beben për në kishë dhe u mblodhën rreth kazanit të pagëzimit: prifti, nuni, ndrikulla, ndonjë grua ndihmëse dhe një tog djemsh lajmëtarë. Teksa erdhi ajo grimcë kohe fort e rëndësishme kur prifti, pas kanaqisjes së gjatë greqisht, foli fjalën shqip: ”Emrin! ” nuni ynë i bekuar, duke patur mendjen kush e di se në ç’hall të shtëpisë së vet, u zverdh, u përtyp, u kollit sikur do të thërriste në kujtesë diçka të harruar dhe nxorri prej fytit emrin ”Kakurgos!”-”maskara”
Mirë që bebeja ndodhi mashkull dhe nuk e mbushi motin, se vdiq përpara se t’u dorëzohej Kolonja ushtarëve shqiptarë, në janar 1914, për t’u bashkuar me Shqipërinë e lirë.
Të shtunën mbrëma vëllai i madh i nënës sime, Guri Sevo, u kthye nga pazari i Korçës duke sjellë gjithë ato të mira që duheshin për festën e pagëzimit dhe poganikun e bebes. Im atë prej anës së tij ftoi që atë ditë në shtëpi për bisedë zotin nun dhe zonjën ndrikull.
Kumbarët Thanas Cico Duro dhe e shoqja Lino, prindërve të mij u kishin pagëzuar më parë katër fëmijë, të parin fare me emrin Sotir (shpëtimtar-greqisht) për të kujtuar një katërgjyshin e gjyshit tim Ninit, ndoshta edhe për ta shpëtuar të gjorin plak nga andrallat e shumta shtëpiake. Mjerisht i pari im vëlla jo vetëm nuk mundi tu jepte ndonjë ndihmë gjyshit a babait, por kur u bë pesë vjeç na morri pas në varr edhe të motrën dy vjeçe me emrin e bukur, por grek, Eufrosina. Të dy tok e në një ditë me tu kunguar në kishë, ranë fli të kollës së mirë e fruthit, sëmundje që korri shumë kalamaj të fshatit tonë në atë mot kur ra tërmeti në Korçë. Nga të krishterët shpëtuan vetëm ata që nuk patën rast të kungoheshin dhe përgjithërisht fëmijët muhamedanë.
Aq fort nuk i donte babai emrat e huaj, sidomos grekë, sa kur u kthye nga Stambolli dhe mori vesh se të bijën e parë ia kishin pagëzuar Eufrosina, ai e përqeshi me një nofkë që nuk e zenë ngojë në një shoqëri të mirë. Kur ia pagëzuan dy fëmijët e tjerë me emrat Thomaidha e Dhimitri, ai ndodhej në Bukuresht e Stamboll dhe nuk pati se si të ndërhynte pranë kumbarëve për emra shqiptarë. Por të dy këta fëmijë nuk u kunguan kurrë dhe rrojtën e morën pjesë në mësimet dhe pësimet e mësuesit fanatik të gjuhës shqipe.
Ortodoks me emrin Skënder ?!
Sikundër edhe më parë, babai solli nga Bukureshti shumë libra shqip, ndër të tjera edhe ”Istori e Skënderbeut” të Naim Frashërit. Aq fort pati rënë në sevda me emrin e heroit tonë kombëtar sa, me siguri, që atëherë e pati vendosur të ma vinte emrin Skënder po të lindja djalë, jo Gjergj, jo Aleksandër, por Skënder, edhe pse anëtarët e familjes sonë konsideroheshin ortodoksë.
Shkurt, babai thirri kumbarët në shtëpi dhe u tha: ‘’Zoti nun dhe zonja ndrikull, jam shumë i gëzuar që më lindi djalë, se me dy djem e ndjej veten më të fortë se sa me dy çupa. Shpresoj se bebes nuk ia keni gjetur emrin akoma.
– Ia kemi gjetur, – tha xha Thanasi.
– Mos ma tregoni! Mbajeni për ndonjë rast tjetër. Këtij djali do t’ia vini emrin Skënder.
– Uëu, ç’është kjo Skënder! – thirri ndrikulla.
– Mos na e thuaj ti, se vdes! – thirri nuni.
– Më mirë të vdesë se të mbajë emër tjetër!
Dhe meqë Thanas Duroja, një nga pleqtë më të mirë e më të mençur të fshatit tone kur qe esëll, sikur e tepronte me raki ditët e kremte, babai iu drejtua zonjës ndrikull:
– Ju lutem të ma pagëzoni ju tim bir dhe ta mbani mend mirë emrin Skënder, që të mos na ngjasë ndonjë e papritur.
Dhe vërtet kështu më quajtën, për të keqen e vetë nunit,( ) për të keqen e tim eti dhe timen, për të keqen e të gjithë atyre që më vonë, duke patur mbiemrin Luarasi, u pagëzuan me emrin Skënder (aludim për arkitektin Skënder Kristo Luarasi).
Ndërsa kalamajtë e fshatit rendnin drejt shtëpisë sonë për t’i treguar nënës emrin e të merrnin shpërblimin, ndonjëri syresh duke thënë se ma vunë emrin Skifter, e tjetri Kalander, një tjetër më i madh ndër ta, iu paraqit tim eti në hajat të kishës, ku rrinte në kuvend me pleqtë dhe ia shqiptoi emrin e mirëfilltë timin. Pleqtë, kur e dëgjuan pagëzimin e jashtëzakonshëm u çuditën.
– Ç’është ky emër që s’e kemi dëgjuar kurrë?- pyeti Nin Lipe Mali, një nga pleqtë e rëndësishëm me të cilin në kohën e dhespotit Qirilli, Petro Luarasi qe grindur për punë të abetares e të shkollës shqipe në fshat , por më vonë qenë pajtuar.
– Cilin do të ketë për shenjt ky yt bir? – pyeti Dhami Dikoja.
– Atë që ka djali yt, – u përgjegj Petroja
– Po ç’ka të bëjë Leko me Skënder? – kundërshtoi babai i Leko Dhami Dikos.
– Po ka të bëjë, – pohoi mësuesi i shqipes, dhe u tregoi burrave të kuvendit se si të birit më të vogël të Gjon Kastriotit, që quhej Gjergj, sulltan Murati i dha emrin Skënder për ta krahasuar me Aleksandrin e Madh të Maqedonisë.
– Domethënë e paskeni pagëzuar me emrin e një turku! – thirri xha Dhami. Dhe kur erdhi Papa Vasili në hajat të kishës dhe Petro i ftoi gjithë pleqtë e fshatit të urdhëronin në poganik të foshnjës, plaku çalaman Dhami Diko vazhdoi kundërshtimin e tij prej kokëforti:
– Jo, unë nuk uroj për emër turku. M’u thaftë edhe këmba tjetër në shkelça në atë shtëpi të mallkuar. Mbeça pa sy dhe mos e gjeça portën e shtëpisë sime po të kem të bëj me një njeri që e kanë mallkuar me rradhë tre dhespotët e kishës sonë orthodhokse!
– Po emrin kur do të vimë t’ia urojmë, – pyeti Nin Mali përsëri, – për Shën Gjergj apo për Shën Aleks?
– Për të dy shenjtët, edhe për mot si sot, edhe ditën e Ujit të Bekuar që ka lindur, – u përgjegj Petroja.
-Epo, ç’doni më shumë urime në mot e me raki si ajo…! ndërhyri xha Thanasi, duke rrokur shkopin e duke u çuar në këmbë. Dhe pas nunit tim, u nisën gjithë pleqtë për urim e poganik.
U ngrit edhe xha Dhami dhe me nëmën në gojë shkoi tek gomari, të cilin e zgjidhi, i hipi dhe u nis për në shtëpi. Xha Dhami nuk kishte këmbë, po gomari e dinte udhën dhe e shpuri drejt e te porta, xha Dhami kishte sy po nuk donte të shihte udhën e drejtë, kishte veshë, po nuk donte të dëgjonte të vërtetën e jetës, kishte kokë po nuk e lodhte trurin që të dallonte të renë nga e vjetra, të mirën nga e keqja. Ai qe një nga ata që u pëlqente të jetonin në errësirën e paditurisë.
Dashuria mbi dasinë fetare
Përveç të krishterëve, im atë ftoi në poganikun tim edhe shokë e miq myslimanë: Jaçen, Zenelin, Ademin, Fetiun, por edhe Canen, Bidon, Dervishin, Qamilin e Koçinë, që e ndihmonin në punët e përditshme. Ndërsa burrat ishin ulur këmbëkryq në dyshekët, minderët e në fronet anës murit të odës së madhe dhe gjersa të shtrohej dreka bënin muhabet e ngrinin dolli për emrin e bebes, graria hynin në vatër për të uruar lehonën. Pranë djepit po rrinin në minder edhe dy gra nga Penkollarët, njëra qe mesatare nga mosha dhe tjetra nusja e të birit. Në mes të muhabetit të tyre të ëmbël, me zë të ulët, u pa te pragu i derës bashkë me të tjera zonja myslimane, një nuse e re, e bukur. Vjerra, kërceu prej minderit duke klithur: ”Qyqja turka!” dhe rrëmbeu nusen e vet prej krahu që ta nxirrte jashtë. Të dyja nuset, me flokët e tyre të verdhë si trëndelinë, me sytë e tyre të kaltër si deti dhe me bukurinë e ballit të lartë e me trupin e derdhur si të selvisë, i ngjisnin njëra-tjetrës posi lotët që rrjedhin nga të njëjtët sy. Qenë motra.
Disa vjet më parë një tog grash e vajzash orthodhokse qenë nisur nga Penkollarët për të kaluar natën me lutje e të falura në Kishën e Shën Kollit të Vodicës, i cili nderohej edhe prej myslimanëve dhe çmohej si më i madhi shenjtor në Kolonjë e përtej saj. Kur arritën në rripën e djathtë të Osumit, ndenjën shesh të çlodheshin pakëz e të zbatheshin për të shëtitur lumin.
Ndërkohë, një djalosh i mëhallës myslimane Frëngjas, po ulej kaluar prej të tatëpjetës së Blushit. Me të arrirë pranë vahut, i përshëndeti zotërisht e fare pa të keq bashkëfshataret e tij dhe i tha njërës prej dy motrave, si për shaka: ”mos u zbath, moj thëllënzë” dhe duke e rrokur për mezi e shtiti përtej lumit, e lëshoi përdhe lehtë-lehtë e mengadalë. Dhe ai vetë duke i përshëndetur me luhatjen e krahurt gjithë shoqet e saj , vazhdoi udhën duke kënduar.
Reth vajzës së hutuar prej turpit , shoqet ia klithën kujës: ”Korba ti, që të preku turku! Qyqja ti që të zuri për mezi! Më mirë të ishe mbytur o qyqe, se të shtiti lumit ai!”
E gjora vajzë në kishë e gdhiu natën më gjunjë përpara konizmës së Shën Marisë dhe duke qarë me ngashërime iu lut virgjëreshës ta mëshironte e t’ia falte një mëkat që e mjera vajzë s’e kish parë as në ëndërr ta bënte.
Dhe mëshirë e dhimbsuri do të kishte ndjerë më shumë ajo figurë e vizatuar në dhogë sesa zemra ndjenjazezë e prindërve që i kishin dhënë jetën vajzës së brengosur. Femrat e fshatit nisën ta përbuzin . Prej mynxyrës që pësoi Turpja, po atë stinë dimri, e shpëtoi djaloshi zemërgjerë i Frëngjasve.
Ai qe rritur në çifligjet e Xhafer bej Shkëmbit në Vodenë dhe e kishte parë botën me sy më të shëndoshë në Manastir e Selanik. Sa mori vesh për hallin e vajzës së krishtere, ai dëgjoi zërin e zemrës dhe i tha: ”Të dua! Eja të ikim prej kësaj errësire!” Dhe vajza i zuri besë e i vajti pas. E solli rasa që ky çift u kthye në fshat për pushime, atë janar kur Turpja endej andej-këndej e përhëndur nëpër Vakëfe. Nusja e Frëngjasve e mohoi kishën, që nuk i pruri shpëtim në hallin e saj shpirtëror, por nuk i harroi njerëzit e mirë të fshatit ku pati lindur ndaj erdhi bashkë me të vjehrrën të vizitonte lehonën dhe beben. Sa kapërcyen pragun përbrenda vatrës, teze Janeja u doli përpara frëngjasve, i përqafoi e i puthi dhe u tha të dy palëve që të gëzoheshin se u erdhi rasti të piqeshin e të duheshin. Nga shtrati i saj lehona ngriti kryet: ”Jini motra”, u thirri me ngashërime, ”përqafohuni, puthuni!”. Po ku shihte e dëgjonte kabanova e katundit tonë. Rrëmbeu nusen e saj prej krahu, dhe çau udhën me forcë sikur desh të shpëtonte nga strofull e kuçedrës.
Të dy motrat nuk u panë më kurrë!
* marrë nga voal.ch
