Nga Osman Xhatufa
Postmortum për muzikologun unik shqiptar, Ramadan Sokoli në datën e lindjes, që do të mbushte 95 vjet më 14 qershor. E bija e muzikologut e ka kujtuar në modesti, përmes rrjetit social, me këngë të kompozuar në rini të hershme të mjeshtrit, por që u këndua gjithnjë si popullore pa autori si këngët Turtullesha, Jelino, Blegëron delja etj. Ndërsa gazeta “Standard” risjell një vështrim jetësore nga libri i O. Xhatufës
Menjëherë pas çlirimit, qyteti i Shkodrës, me tradita të hershme kulturo-artistike, që i kishte dhënë aq shumë artit dhe kulturës kombëtare, do të ishte qendra e parë e goditjeve të figurave intelektuale nga regjimi komunist. Qysh në vitet e para të kalvarit komunist, do të ndaloheshin veprat e At Gjergj Fishtës, nën pretekstin se nxit urrejtjen e “vëllezërve jugosllavë”. Do të fillojë një gjenocid i paparë ndonjëherë. “Vrasjet, burgosjet apo internimet e elitës së intelektualëve të kombit tonë, përpjekjet e një pjese tjetër, kulturocidi masiv deri në shkallët më absurde, ishin metastazat e kancerit komunist, që po i futej në trup kombit tonë. Do të eliminoheshin, Lazër Shantoja, Vinçens Prenushi, Pjetër Mëshkalla, do të dënoheshin dhe do të provonin të tjera tmerre dijetarët e nderuar si Justin Rrota, gjuhëtarët e shquar e me emër në Evropë, Gjergj Shllaku, helenist, Ramadan Sokoli e shumë të tjerë, ajka e intelektualëve të asaj kohe”. Këtë fat të hidhur të burgjeve dhe internimeve komuniste do ta provonte jo vetëm Ramadani, por pothuajse tërë familja e tij.
Më 9 shtator të vitit 1946, plasi kryengritja e Postribës, e cila u shtyp me dhunë e me gjak. Mbas dhjetë ditësh, në shtëpinë e Ramadan Sokolit vjen një operativ i sigurimit, vetë i dytë dhe i thanë se e kërkonin në Degën e Punëve të Brendshme vetëm për një fjalë…! E shoqëruan deri në godinën e lartpërmendur dhe aty i komunikuan se ishte i arrestuar. Pasi e kontrolluan dhe nuk i gjetën gjë, e regjistruan dhe e dërguan në godinën “burgu i togës” (në ish-konviktin “Malet tona”). Pas një jave e morën për ta dërguar në selinë e Degëve të Punëve të Brendshme. Në oborrin e brendshëm të kësaj ndërtese, ku ishte selia e Degës së Punëve të Brendshme, Ramadan Sokoli pa me sytë e tij disa të burgosur fatzinj, të torturuar dhe të lidhur pas një peme. “O Zot, çfarë llahtari kam parë!”, tregon Ramadani. “Ishte me të vërtetë një tragjedi rrëqethëse shekspiriane. Në atë gjendje dëshpërimi dhe depresioni, siç isha unë, m’u duk vetja sikur po plandosesha në një humnerë të pafund. U trondita aq shumë, sidomos kur pashë tim vëlla, Ibrahimin, që ishte dënuar disa muaj më parë dhe e kishin sjellë këtu nga “Burgu i Madh”. Përgjatë kokës së tij të qethur, i dukej një viaskë plage e shkaktuar nga një goditje me shufër hekuri, më vonë aty prunë dhe babanë tim plak. Të tre burrat në kthetrat e sigurimit. Po përse…? Deri atëherë nuk kisha parë asnjë njeri në çastet e vdekjes. Pikërisht, në atë oborr të Degës së Punëve të Brendshme, pashë rastin e parë, kur një roje ia shkrepi kartikatorin djaloshit Osman Kazazi, duke e plandosur përtokë. Po aty te dera e jashtme e atij oborri, një kapter vrau avokatin Muzafer Pipa. Megjithëse në kohën e “Pushtetit Popullor”, zyrtarisht thuhej se torturat ishin të ndaluara me ligj, kjo gënjeshtër mund të përgënjeshtrohesh fare lehtë nga dëshmitarët okularë.
Pas gjashtëmbëdhjetë muaj trysnie mendore dhe shpirtërore, plot vuajtje dhe tortura të tmerrshme, më nxorën gjoja në gjyq, pa avokat mbrojtës. Ajo farsë gjyqësore, zhvillohej në njërën nga mjediset, që më parë kishte shërbyer si kuzhinë e françeskanëve. Aty ishin edhe njëmbëdhjetë të rinj të pandehur për t’u gjykuar, dy vajza dhe nëntë djem. U lexua aktakuza për të gjithë të pandehurit, pa fakte konkrete, mbështetur plot fakte dhe trillime të kurdisura përmes kërcënimesh, rrahjesh dhe torturash të ndryshme.
Ata gjyqtarë, pa asnjë fije vullneti e drejtësie dhe pa asnjë cilësi njerëzore, nuk synonin të nxirrnin të vërtetën në shesh, po kërkonin me çdo kusht dënimin tonë.
U lexua pretenca, ndërsa dënimi ynë ishte paracaktuar nga regjia kobzezë. Mua më dënuan me 5 vjet burg, ndërsa dënimi i atyre të rinjve ishte shkallëzuar nga dy deri në pesëmbëdhjetë vjet. Kur më nxorën prej andej dhe më mbyllën përkohësisht në një dhomë tjetër, mësova prej bashkëvuajtësve të pranishëm për vdekjen e tmerrshme të Qemal Draçinit, shokut tim të ngushtë. Deri atëherë isha përpjekur të qëndroja me shpirt mes dhëmbëve, i paepur, por kur dëgjova atë kumt të zi, më kaploi një pikëllim i papërmbajtur. I ngashëryer pa masë, doja të klithja e të shfreja, ndërsa lotët më rridhnin çurg”.
Vuajtjet e burgut, do të lenë mbresa tepër rrëqethëse e tronditëse në kujtesën e këtij intelektuali, saqë as vdekja nuk ia shlyen dot. Ramadan Sokoli tregon: “Më rrëqethet mishi kur kujtoj varrosjen për së gjalli në burg, kur lëngoja e dergjesha ndërmjet jetës e vdekjes nënkreja më shëmbëllente me gur varri; më rrëqethet mishi kur kujtoj netët pa gjumë, duke dëgjuar rënkimet dhe klithmat e lemerisura të bashkëvuajtësve, në tortura. Ndoshta për t’i përshkruar gjithë ato vuajtje dhune mizore, duhet ngjyer penda me gjakun e plagëve”. Por, megjithatë, geni i prejardhjes së tij familjare, për të mos u mposhtur dhe ligështuar para forcave të errësirës, i ka dhënë gjithmonë besim dhe kurajo Ramadanit, për të njohur forcat e vetvetes dhe për t’u ngritur mbi urrejtjen dhe egërsinë e kësaj shëmtie.
“Si një mrekulli ai, ia ka dalë me u mbijetue burgjeve të një diktature, për të cilën brezat mund të mos besojnë, ose edhe mund të na përbuzin, duke na quajtur qyqanë. Madje, nëpër ato qeli, ku vdekja herë-herë kërkohej si luks, Ramadan Sokoli gjente vullnetin me mbledhë gojëdhëna prej malësorëve që ishin “rrasur” në burg për shkaqe që nuk përputheshin kund me asnjërin prej kodeve të tyre të lashtë të qëndresës e të dinjitetit.
Në burg, Ramadani lexonte shumë, për të zgjeruar njohuritë e tij, apo mblidhte pjesë nga folklori, merrej me pikturë, me gdhendje druri, qëndisje etj. Një pjesë e objekteve të pikturuara, apo të gdhendura në dru, apo të qëndisura, i mban edhe sot si relikte të kohës së burgut, në studion e tij. Ramadan Sokoli dënimin e burgut e bëri pjesërisht në Shkodër dhe në kampin e Bedenit (rrethi i Kavajës).
***
Viti 1946 do të shënojë fundin e jetës normale për familjen e Sokolëve dhe fillimin e një jete plot ankth e tmerr. Po t’i mbledhësh bashkë janë 82 vjet burgje e internime për tërë pjesëtarët e familjes së Sokolëve, të cilët nuk u mblodhën kurrë më bashkë në shtëpinë e tyre atnore.
Në vitin 1952, vjen në Tiranë, ku punon si instruktorë pranë Filarmonisë Shqiptare. E pushojnë nga punë pa asnjë shkak, duke i shkruar në librezën e punës këto fjalë: “Pret marrëdhëniet financiare”. Pasi largohet nga Filarmonia, në vitin 1953, me shumë vështirësi, emërohet dhe punësohet si shef muzike pranë Shtëpisë së Kulturës në Tiranë. Edhe aty pushohet nga puna (pa asnjë motivacion), megjithëse veprimtaria e tij ishte tepër e dendur si organizator festivalesh, përmes së cilës dolën shumë talente si: Fitnete Rexha, Hafsa Zyberi, Xhavit Xhepa etj., interpretues dhe ekzekutues të shkëlqyer të këngëve popullore të Shqipërisë së Mesme. Së fundi në vitin 1954 emërohet mësues në liceun artistik “Jordan Misja”.
Me urdhër të Ministrisë së Punëve të Brendshme, kërkuan ta zbonin nga Tirana, por një urdhër i dytë e anuloi të parin. Në atë kohë, ai, bashkë me Gaqo Avrazin, Zef Grudën dhe Koço Uçin, hartuan dhe ngritën platformën për ngritjen e Ansamblit Shtetëror të Këngëve dhe Valleve Popullore. Ky projekt iu dërgua Ministrisë së Arsimit dhe Kulturës si dhe Komitetit Qendror të PPSH-së për miratim.
Pas miratimit dhe ngritjes së këtij ansambli, udhëheqësi artistik i asaj kohe, kompozitori Çesk Zadeja (Artist i Popullit), i kërkoi Ramadanit përpunimin e disa këngëve popullore, të cilat ai ia miratoi. Por, fatkeqësisht, asnjë nga ato nuk u përfshi në programet e koncerteve të ansamblit, jo vetëm në kohën e Çeskut, por as më vonë, kur udhëheqës artistik u bë Tish Daija (Artist i Popullit). Me sa duket “lufta e klasave” e ndiqte këmba-këmbës Ramadan Sokolin.
Ki Kujdes! – këshilla nga i larti Sokoli
Kur mendoi të hidhte radhë për mitin e muzikës shqiptare, Ramadan Sokolin, studiuesi Osman Xhatufa nuk hezitoi t’i hynte në rrënjë kolegut të tij.
Kjo do të thoshte moshumbje kohe për të thënë në një botim gjithë ç’ndodhi në jetën dhe karrierën e themeluesit të shkencës së re të folkloristikës shqiptare dhe etnomuzikologjisë. “Qe një detyrim, dhe kënaqësi e veçantë shpirtërore”, thotë autori, që ka pasqyruar në një botim, nga “Artes” viti 2004, përmbledhjen e studimeve të muzikologut R. Sokoli, ku është pasqyruar biografia etnokulturore e vendit. Këshilla që pat marrë Xhatufi në hartimin e këtij libri ishte “Ki kujdes!”, për arsyen se kishte të bënte me një figurë komplekse të kulturës shqiptare, që i ngjante një mali gjigant, tepër të lartë që sado t’i afrohesh për t’ia zënë majën, ajo zhduket në pafundësinë e horizontit, pa arritur ta shohësh. Dhe kjo ndodhi në këtë rast të vështrimit bibliografik të eruditit të kulturës sonë, prof. Ramadan Sokolit.
Për herë të parë, studiuesi Xhatufa dhe nxënës i profesorit të tij, ka treguar jetën e intelektualit të persekutuar dhe të padëshirueshëm në kohën e regjimit komunist.
Ramadan Sokoli sapo doli nga burgu, vuri të gjitha energjitë e tij fizike e mendore në shërbim të studimeve të traditave tona etnokulturore. Gjatë gjysmë shekulli pune të pandërprerë, ai shkroi dhe botoi me qindra artikuj studimore si dhe 16 libra me vlera të mëdha shkencore, të cilat kanë ngjallur interes të veçantë jo vetëm te studiuesit shqiptarë, por edhe te studiuesit e huaj. Në një kohë që veprat e prof. R. Sokolit në vendin tonë botoheshin me shumë vështirësi, siç shprehet ai vetë, “duke kaluar nëpër vrimën e bririt të kaut, shumë biblioteka të botës përpiqeshin dhe bënin çmos për t’i gjetur dhe për t’i futur në koleksionet e tyre.
Përse ishte studiues unikal
-Në vitin 1957, udhëheq ekspeditën e parë shqiptaro-gjermanolindore.
-Ka qenë përpilues dhe hartues i programeve dhe teksteve të folklorit muzikor si dhe ka krijuar një repertor didaktik për instrumente të ndryshme
-Në moshën 17-vjeçare jep provat e para, duke kompozuar këngë popullore si dhe pjesë të ndryshme instrumentale.
-E çmuar është veprimtaria e tij, si hulumtues dhe studiues i folklorit muzikor dhe i degëve dhe disiplinave të tij, apo kontributi i tij në historinë e artit, duke hedhur dritë mbi figura të kulturës, që ishin mbuluar nga harresa.
-Në albanologji ka hulumtuar dhe pasuruar gjuhën shqipe me fjalë të panjohura, të mbledhura nga fusha e muzikës, ndërsa në arkeologji është marrë me studimin e artit ilir, vizatime parahistorike etj.
-Emri i prof. Ramadan Sokolit zë vend për veprimtarinë e vazhdueshme në kërkim të rrënjëve të qytetërimit shqiptar, duke u ndalur në fushën e etnomuzikologjisë.
