Intervistoi: Violeta Murati
Deri kur studiuesit dhe institucionet do të sugjerojnë forma të vjetra të studimeve shkencore?! Çfarë po ndodh me studimet filologjike? Si po transmetohen veprat? Intervistë me studiuesin arbëresh Francesco Altimari, dy çështje më emergjente për shkencën e gjuhësisë dhe letërsisë: ndërtimi i korpusit të klasikëve si dhe krijimi i arkivit dixhital të leksikut shqip
“Ne s’duhet të mbyllemi, duhet të lidhemi me kohën tonë. Jo vetëm të ekzekutojmë të vërtetën, por edhe ta ndërtojmë atë. Tani, ne jemi në valë të kontakteve, secili nga ne ka borxhe ndaj njëri-tjetrit. Me kontaktet që kemi vendosur kemi bërë punën tonë, jo se jemi bërë më të mirën”, – jep mesazhin e tij profesori arbëresh Francesco Altimari, një rast i rrallë celebrimi në Tiranë kur një grup studiuesish shqiptarë nga Tirana, Kalabria dhe Mynihu realizuan për herë të parë një botim me 60 studime mbi punën e tij.
Në këtë rast, ndoshta profesori besoi se “ura” po ndërtohej! Intervista e mëposhtme është gati si pohime ëndrrash për studiuesin arbëresh, pasi çdo rend, sistem që kërkon të zgjojë mes studiuesve deri tani duken të pamundura ndonëse flet se duhet të ndërtojmë korpusin e klasikëve shqiptarë apo duhet në mënyrë emergjente të ndërtohet arkivi dixhital i leksikut shqip. E megjithatë, prof. Altimari çështjet më të rëndësishme i lidh me studimet e së kaluarës për t’u ngritur në nivelet e sotme të informimit dixhital, e sidomos flet për projektin emergjent të ndërtimit të arkivit dixhital të gjuhës e studimeve shqipe si dhe problemet filologjike, ato të transmetimit të veprave sot, sipas dokumenteve origjinale, burimore sipas vullnetit të autorit.
Botimi i një libri me 60 studime për punën dhe veprën tuaj ishte një përgjigje shkencore e para në llojin e saj e realizuar nga një grup studiuesish tek ne, në mars të këtij viti.
Puna jonë si njerëz të shkencës duhet të ndjekë rrugën e fushës me të cilën merremi, por natyrisht duke marrë parasysh kolegët, paraardhësit tanë. Kjo për arsyen e thjeshtë sepse shkenca nuk mbështetet mbi hiçin, por mbi punën e njerëzve që kanë qenë para nesh. Kujtoj Shën Bernardin, i cili thoshte se në fund të fund ne jemi ndjekës. Ne duhet mbështetemi mbi shpatulla e tyre, jo se ne e shohim botën më mirë, jo se ne jemi më të mëdhenj se ata.
Fjala për nivele të tjera në shqyrtimet shkencore?
Kjo nuk është merita jonë, por e shkencëtarëve. Duhet të kemi respekt, jo për t’i himnizuar shkencëtarët, por secili prej nesh është një shenjë. Mbi gabimet dhe arritjet tona bëhet punë, ku secili bën pjesën e tij. Kjo situatë si puna e studimeve ku secili vrapon në pistën e tij dhe jep stafetën të rinjve, për të shkuar më tej. Zakonisht thuhet se nëse një nxënës nuk dëftohet i denjë për mjeshtrin e tij, nëse nuk bën diçka më shumë se mjeshtri, jo se është më i mirë se mjeshtri, por nuk pasurohet nga dija e mjeshtrit.
Në studimet zyrtare shqiptare sidomos atyre letrare, ka një humnerë shumë të madhe për t’u lidhur me këta mjeshtra paraardhës, që ka të bëjë me historiografinë që ndërtoi diktatura. A nuk jemi vonë për t’i riparë, në rrjedhën e tyre të natyrshme, si vazhdimësi?
Këtu më përpara qendrat e ndryshme të albanologjisë ishin si ishuj të shpërndarë në një det, ku secili ishull kishte veçoritë, kushtëzimet, klimën e tij dhe kjo ishte e natyrshme. Këto qendra vuanin nga gjendja jashtë gjuhësore, politike, ideologjike që e kushtëzonte dhe kjo ndodhte në çdo gjendje të tillë. Janë disa fusha ku këto tendenca arrijnë ta favorizojnë apo ta bllokojnë. Por sot, për fat, tani jemi në një gjendje tjetër të shkencës së çliruar nga obligime e detyra të tilla. Natyrisht ndihet pesha e së kaluarës. Por sot me afrimin, kontaktet që kemi, këto ndalesa mund të kapërcehen lehtë. Lidhjet nuk janë vetëm shenja personale afrimi, por pa lidhje të personave, midis njerëzve të shkencës e dijes natyrisht se do kemi probleme për të përparuar shkencën. Më shumë i mëshojmë kontakteve e shkëmbimeve ku natyrisht secili nuk mund të bëjë gjë vetëm me vullnet personal. Secili ka formimin e tij, njeriu duhet të ndjekë misionin dhe aftësitë e tij. Sidomos forcat e reja, sot që nuk kanë këto kufizime, mund ta shikojnë fushën më të qartë, më të kthjelltë edhe t’i kapërcejnë këto faza në shkencë.
Çfarë nënkuptoni me forca të reja, pasi ka 25 vjet që ende nuk ka qartësi, një projekt për të ribërë historinë e letërsisë? A mjafton vetëm vullneti personal, pa institucionet?
Shumë herë ne vuajmë nga një pikënisje të gabuar, nuk duhet t’ia kërkojmë tjetrit diçka. Punën secili duhet ta bëjë si e ndien. Sigurisht që janë punë, sikurse ju citoni, që nuk mund të bëhet vetëm me vullnetin personal. Atje ku nuk ka institucione të konsoliduara, gjërat arrihen me bashkimin midis studiueseve dhe industrisë kulturore që garantojnë. Kjo ndodh edhe tek ne. Ne kemi traditë në disa fusha, ku nuk i kërkohet vetëm institucioneve historike por edhe qendrave të merren me këtë punë. Mendoj se edhe këtu ka forca të reja, që kanë marrë përvoja nga qendra të tjera, sidomos të universiteteve. Nuk duhet të vuajmë se ajo që bëhet jashtë është më mirë se këtu brenda. Jo gjithmonë puna e të huajit është më e mirë se jona. Nuk duhet të vuajmë nga këto komplekse. Ka fusha ku studimet tona janë dinjitoze. Unë besoj se ka forca të reja në çdo fushë letërsi, gjuhësi dhe filologji. Mendoj se edhe këtu ka forca të reja, sidomos pas boshllëkut të përvojës së madhe lënë nga dijetari i shquar Eqrem Çabej. Tani ka studiues që janë në shkallë të vërtetë shkencore. Secila qendër ka autoritetin e saj, ka historinë e saj. Por na duhet bashkëpunimi i natyrshëm midis qendrave, që të marrim dhe japim për të krijuar një sistem të ri, pa shumë fjalë, pa trumbetuar shumë programe e plane. Këto janë gjëra të së kaluarës. Me punën konkrete të secilit studiues ne marrim rezultate, produkte, këto janë shenja të mira, në shkencë ne duhet të jemi edhe prodhues të ideve. Kjo është shkenca.
Ja të marrim në një rast konkret, kur flisni për kontaktet, shkëmbimet mes qendrave, universiteteve apo mes shkencëtarëve – në këto përvoja ka një problem që lidhet me transmetimin e veprave. Po flasim për fushën e filologjisë, shembulli i botimit të veprës së De Radës është e para në këtë formë. Filologët e pakët këtu kanë vënë alarmin se po dalin vepra të cilat nuk i janë referuar transmetimi serioz filologjik. A ka projekt së paku në trekëndëshin e krijuar Tiranë-Kalabri-Mynih për t’u marrë me këtë literaturë, për të parë transmetimin e tyre deri sot?
Është e vërtetë se çështja e transmetimit të veprës është një nga problemet më të rëndësishme sot në filologji. Ne duhet të sigurojmë tekste sa më të sakta dhe të sigurta nga ana filologjike, më pas studiuesit kanë bazën mbi të cilën të punojnë, sidomos për letrat tona që kanë vuajtur deri në fillim të shekullit XX për mungesë të një sistemi alfabetik të njësuar. Kjo nuk është një çështje e dorës së dytë, jo t’i rrafshojmë këto, por t’i kapim e t’i transmetojmë me gjithë problemet që ka. Çështja e alfabetit nuk ka qenë si punë grafike, siç e shohim sot, që thjesht jemi mësuar me kompjuter, që ndërrojmë një shkronjë apo karakter! Atëherë ishte një çështje e ndërlikuar, çështje ideore, ideologjike, fetare në shumë aspekte. Sistemi i shkrimit ka qenë shumë i shenjtë, i cili nuk mund të tradhtonte fenë e tij, duke ndërruar shenjën e shkrimit. Këto kanë qenë shumë komplekse në të kaluarën, ndërsa ne sot i trajtojmë si çështje mjaft banale, grafie. Nuk ishte e lehtë të ndërroje sistemin atëherë, kur ti mohoje apo ndieje se duhej të ndryshoje të shprehurin. Por, puna e parë është të kemi një përpjekje zyrtare të botuesve, në çdo shtet. Ne, duhet t’i bëjmë autorët klasike, jo të vjetër. Por klasik është kur një autor është i gjallë. Me të gjithë specialistët që kemi, ne duhet të hyjmë në një kuadër klasikësh nisur nga Asdreni, Fishta, Kadare e deri te të rinjtë për të ndërtuar një korpus sistematik tekstesh – përveç botimeve të shumta shkollore që qarkullojnë. Në botën shkencore kemi nevojë për tekste të sigurta.
A janë “burimet njerëzore”, a kemi mundësinë e një sistemi për të ndërtuar korpusin e klasikëve shqiptarë?
Duhet të vijmë të gjithë në këtë plan. Sistemi është i tillë ku të gjithë të ndihemi pjesëtarë të tij. Sistemi nuk lind vetvetiu, ashtu si një gjuhë që nuk lind vetvetiu. Duhet të ketë strategji. Prandaj është e domosdoshme që në të gjitha qendrat albanologjike që janë sot, edhe në botë, në Ballkan, por dhe jashtë tij, në vend që të merremi të gjithë me një punë, ndodh e kundërta. Secili merret me një punë të tij. Ne e kemi ndier të natyrshme që të lidhemi. Ja, ne kemi ndier në të natyrshmen tonë që të merremi me autorë klasikë të arbëreshëve të Italisë. Profesor Mandala merret me kolegët e tij, sepse i njeh më mirë… por siç më njoftojnë ka kolegë që merren me shumë fusha, por vetëm se duhet një strategji panshqiptare. Kur them strategji panshqiptare, e trajtoj në kuptimin shkencor. Transmetimi i veprës është një problem me rëndësi, por kemi këtu problemin e parë; të kemi vetëdijen se na duhen qendra për ballafaqimet e burimeve shkencore. Ja për shembull, pas aventurave të ndryshme është prezantuar leksikografia e Thimi Mitkos. Kemi shumë tekste që na mungojnë qendra ku të ruhet arkivi i letërsisë, i gjuhës. Këto qendra të mos jenë depo dorëshkrimesh, por ta bëjnë të gjallë letërsinë dhe gjuhën. Ne kemi Arkivin e Shtetit që e bën këtë punë, por nuk mund të arrijmë në arkiv gjithçka. Duhen qendrat që të jenë si muzeume, si në shumë vende të tjera. Edhe gjuha ka nevojë për muze, por jo depo, por për ta rikrijuar gjuhën, për ta përhapur, kemi nevojë për qendra në përqasje të reja, për ta ruajtur burimin, dorëshkrimin. Flas për tekstet e vjetra që janë të shpërndara gjithandej, të cilat në mënyrë emergjente duhen dixhitalizuar. Ne po bëjmë fjalorin e madh në arbërisht, në mënyrë të avancuar, që të mund të konsultohesh. Në këtë aspekt flas se duhet të hyjmë me teknologjitë e reja. Puna që bëhet këtu duhet ta qarkullojmë në mënyrë të avancuar, pasi vetëm me një smartphone ti mund të konsultohesh, konfirmon. Besoj se forcat i kemi, por duhen mjetet për të ndërtuar strategji. Ne kemi nevojë për këtë strategji, që me të vërtetë të na shërbejë, që me të vërtetë të vlerësojnë trashëgiminë, për të pasur një vizion.
Qendra e studimeve albanologjike, u hap si vullnet politik, po kështu po rezulton të shkrihet sipas të njëjtit vullnet? Si mund të bëhen strategji në këto kontekste?!
Ne gjithmonë vuajmë nga sindroma e Rozafës. Ajo është çështje e keqinterpretimit. Neve na duhet të ndërtojmë nga pak, çdo brez, gur-gur të bëhet mur. Nëse në çdo herë heqim gurët, ajo nuk bëhet mur. Ne duhet të vemi gurët që të bëjmë shtëpinë tonë.
Ju dhatë një mesazh se duhet të ndërtojmë të vërtetën, jo ta ekzekutojmë? Cili ishte konteksti?
Me këtë kam parasysh vlerësimin e punës së secilit pa mënjanuar dhe injoruar punën e mirë. Nuk duhet të vuajmë nga fakti që nuk është bërë asgjë. Nëse është bërë diçka e dobët në të kaluarën duhet të ndreqim ato. Këtu në këto rafte (në Akademinë e Shkencave ku organizuam intervistën) është puna e gjeneratave, që na kanë lanë trashëgimi skeda pafund. Kjo punë të mos mbetet vetëm në rafte, duhet të vlerësohet, sepse nuk mund të fillojmë gjithmonë nga zeroja. Duke qëndruar të mbyllura, në forma të vjetra, nuk do të mund të na shërbejnë.
Por përpara këtyre formave që flisni nëpër skeda të trashëguara në Akademinë e Shkencave ka çështje të patrajtuara. Në raftet, për të cilat flisni, për t’u vlerësuar është edhe një punë e panjohur, e përvetësuar nga akademikët e diktaturës. Janë denoncuar rastet. A nuk shton edhe kjo problemet mbi diskutimin e transmetimit me ndershmëri të dokumenteve?
Në modelin që kemi quajtur Arkivi i Leksikut Arbëresh ne kemi imagjinuar secilën skedë si një tullë të këtij pallati të madh gjuhësor, ku secili ndërton. Secia njësi leksikore e bërë nga secili student ka një firmë. Në çdo rast njoftohet mbi këtë punë të bërë në vite, kjo për të respektuar punën e tij. Firmën e tij në skedë e sistemojmë në mënyrë informatike dhe telematike duke u bërë pronë e të gjithëve. Kjo skedë mbetet në kujtesë, si punë e dikujt, në respekt, në avantazh të komunitetit shkencor. Kjo është pronë e gjithë komunitetit shkencor. Me këtë koncept pune shkohet përpara. Nuk kemi nevojë për forca të reja. Ne nisemi nga puna që kemi gati, ne duhet të transformojnë këtë për të hyrë tek transmetimi në letërsi me forma të reja, standard të lartë shkencor. Por këtu kemi problemin se si trashëgimia jonë të transformohet në gjenerata sipas sistemeve të reja, për të mos qenë prapa. Sigurisht që kemi ecur, por na duhet të shkojmë përpara. Madje jemi më përpara se italianët. Pikërisht këtë përvojë duhet ta njoftojmë. Kjo nuk është thjesht çështje parash, por investimi shkencor, njerëzish e pune. Prandaj, në përgjigje të pyetjes suaj, nëse vlerësojmë dhe ndreqim punën e gabuar të së kaluarës e sistemojnë dhe transmetojmë me sisteme të reja, ne garantojmë një të ardhme të sigurt, jo vetëm shkencëtarëve, por edhe komunitetit kulturor, aty ku ka qendra studimi. Kjo është një nga objektivat e para, duke vlerësuar punën e të gjithëve e transmetuar të tjerëve. Puna jonë lidhet me etapat e historisë, ku secili prej nesh përfshihet në to.
Cilat janë projektet tuaja më të mëdha, që i konsideroni emergjente për shqipen?
Kemi bërë një rijetëzim botëror të veprës së De Radës, por është një e përfunduar, duke kryer serinë 12/1. Kujtojmë se ai u flijua për të krijuar, ai u asgjësua për të mbështetur një ide, çështje në kuptimin e madh. Gjithë kjo trashëgimi nuk është botuar, edhe nga letërkëmbimet një pjesë është botuar. Por duhen botuar të gjitha, dhe tani po e bëjmë me seri. Veprat e pabotuara, skicat e tekste të tjera ka shumë rëndësi për t’i kuptuar si fazë paraprake që e gjitha duhet sistemuar. Në këtë kontekst them se ka autorë të mëdhenj që njihen pjesërisht, si Anton Santori, nismëtar i teatrit dhe romanit, melodramave shqiptare. Kemi figura këtu, gjigantë, viganë që nuk i njohim. Janë disa autoritete ideologë evropianë shqiptarë me të cilët duhet bërë një seri.
Ndërsa një punë e madhe është të përgatisim leksikun mbi gjuhën e folur, por bëhet fjalë vetëm me sisteme të reja, mbi arkiva elektronike dhe dixhitale. Sigurisht që na duhet leksiku me letër, por objektiv i madh është i dixhitalizuar, pasi është e ardhmja e leksikografisë, jo vetëm e arbëreshëve, por edhe e shqipes. Duke besuar në këtë punë, duke mbledhur të gjitha shenjat e gjuhës dhe kulturës sonë, ku është, bëhet një arkiv i madh i gjuhës shqipe. Kjo duhet të shndërrohet si arkiv i dorës së parë të letërsisë. Ndoshta kemi ëndërruar shumë, por kjo duhet.
