Luan Rama
… Arthur-in tashmë e kishte zënë gjumi. Dremiste dhe fliste nëpër gjumë. Isabelle vigjëlonte mbi të vëllain. Pas pak ajo pa ballin e tij të mbushej me bulëza djerse. Vuante, shfrynte, rënkonte dhe copëza fjalësh dëgjoheshin tashmë…Treni shkonte ngadalë nëpër errësirë. Herë pas here trupi i tij këcente në një lloj ngërçi dhe binte pastaj në qetësi për një çast të shkurtër. Ai jetonte në kushmar. Nganjëherë syri i kapte harqet e urave që kalonin mbi lumin Rhône. Në qytetin e Lyon-it, treni mbriti në ag. Pastaj treni vazhdoi rrugën drejt Marseille-s, duke kaluar nga fushat e Camargue-s, nga Arles… Në Marseille mbërritën pasdite. Arthur-i vazhdonte të fliste përçart nga dhimbjet e mëdha. Jo, nuk mund të shkonin në hotel dhe të nesërmen të merrte anijen. Duhej çuar menjëherë në spital. Dhe ashtu bënë. Hipur në një karrocë, Isabelle e çoi atë në të njëjtin spital ku kishte qënë më parë: “Immaculée Conception”. Në regjistrin e spitalit çuditërisht ai është regjistruar me emrin Jean Rimbaud. Përse vallë?…Sapo e panë, mjekët e kuptuan se ai kishte marrë fund.
Që nga kjo kohë Rimbaud nuk do t’i shkruajë më nënës së tij. Bota e tij ishte vetëm Isabelle dhe shpresa se një ditë mund të kthehej në vëndet e ngrohta të Harar-it.Më 22 shtator, Isabelle i shkruante nënës së saj: «Sapo e mora letrën tënde, por ti je shumë lakonike. Vallë për ty jemi bërë kaq antipatikë, aq sa nuk do të na shkruash dhe tu përgjigjesh pyetjeve tona?… Apo je e sëmurë? Ky është shqetësimi im më i madh. O Zot, e ç’do të bëhem unë me një të sëmurë që është duke vdekur 200 lega larg njëri-tjetrit?…”
Po më 22 shtator, Isabelle i shkruante përsëri nënës së saj: “Së pari dhimbjet e tij nuk pushojnë, e po kështu dhe paraliza e krahut. Eshtë tepër i dobët. Sytë i janë futur dhe i ka me rrathë te zinj. Shpesh ka dhimbje koke. Ditën kur fle, zgjohet duke u hedhur dhe më thotë se njëherësh ka një goditje në zemër dhe në kokë që e zgjon. Kur fle natën, ai sheh ëndrra të frikëshme; ndonjëherë, kur zgjohet, është aq i ngrirë, saqë s’mund të bëjë asnjë lëvizje. Roja i natës e ka gjetur dhe më parë në këtë gjëndje. Ai djersin ditën e natën, nga të ftohtit dhe të ngrohtit. Që kur ka ardhur në vete, ai qan gjithnjë, por nuk e beson ende se do të mbetet i paralizuar, (nëse jeton). I gënjyer nga mjekët, ai kapet pas jetës dhe tashmë e kupton gjëndjen ku është…”
Si nëpër ëndërr, me sytë gjysmë të hapura, Rimbaud po habitej nga ajo dritë e bardhë që kishte pushtuar atë sallë të errët ku ishte shtrirë dhe ku zotëronte një qetësi e habitshme, si asnjëherë tjetër. Papritmas, dera e sallës u hap dhe atij iu shfaq ajo figurë njohur dhe e gjatë, gruaja e tij indigjene, Agobas, e cila hidhte hapat ngadalë, drejt tij, si një shtajzovalle. Dhe duke buzëqeshur, ajo ndaloi para tij dhe i zgjati dorën, duke i pëshpëritur ëmbël, në gjuhën e saj oromo:
– Eja, kam ardhur të të marr!
Dhe ai nuk e kuptoi sesi dora e tij u zgjat drejt saj, kapi atë dorë të hollë me gishtërinj të gjatë dhe u ngrit, duke hedhur një hap, pastaj dhe një tjetër dhe duke vazhduar krah saj. Po ecte me këmbët e tij. Po, ishte e vërtetë, ecte krah Agobas, duke i thënë i habitur:
– Po unë po eci, qënkam shëruar!…
Dhe pikërisht atë çast, figura e Agobas iu zhduk dhe ai ngeli i vetmuar në mes të sallës. Bëri të ecte, por nuk ecte dot, sikur të kishte këmbë hekuri. Një forcë e tmerrshme ia mbante këmbët e palëvizura pas dyshemesë së akullt të spitalit, madje sikur kërkonte ta merrte me vete poshtë çimentos që shërbente si dysheme. Dhe ai klithi:
– Agobas! Ku je?!…
Dhe ishte pikërisht kjo klithmë që e zgjoi.
– Shëët… vëllai im i dashur! Jam këtu! – i foli me dashuri dhe dhimbje, Isabelle.
Në mbrëmje vonë, Isabelle ishte përsëri në kryet e tij. Ajo i qëndronte pranë si të ishte një ëngjëll mbrojtës. Një shenjt apo bijë shenjti! Ajo përgjërohej për të si një murgeshë përpara imazhit të Krishtit. “E njoh atë delir që e quajnë devocion, – shkruante ajo në shënimet e saj…”
Më së fundi këmba artificiale për Arthur-in erdhi, por tashmë gjithçka ishte vonë. Madje ai as që mund ta provonte, pasi dhimbjet i kishte të tmerrshme dhe s’mund ta prekte cungun e tij. Ai e vështroi një copë herë të gjatë atë këmbë që qëndronte në cep të krevatit dhe me një zë të dridhur i kishte pëshpëritur motrës së tij: “Kurrë nuk do mund ta përdor atë. Tashmë gjithçka ka mbaruar. E ndjej se shpejt do të vdes. Jam një i dënuar!… Një i dënuar!” – “Ç’thua kështu”, – i ishte përgjigjur menjëherë Isabelle, duke marrë kokën e të vëllait dhe duke e pështetur në krahërorin e saj. Atë çast, Arthur-i ndjeu rrahjen e zemrës së motrës, ashtu siç nuk e kishte ndjerë kurrë ndonjëherë. Dëgjoi pulsimin e saj dhe ndjeu një aromë të çuditëshme, shumë femërore. Aromë gjinjsh. Mendoi për të dhe jetën e mbyllët të saj. Vallë kështu do ta çonte këtë jetë? Vetëm? Me një nënë që mendonte veç për fermën e saj dhe punët angari? Me një vëlla që po i ikte nga kjo botë dhe një tjetër që s’dihej se ku ishte? Vallë a do martohej ndonjëherë? A kishte dashuruar dikë? A e kishte njohur ethen e dashurisë, përgjërimin femëror, seksin, përpëlitjen e trupit në ekstazë?…
“Këmba e tij e majtë është gjithnjë e ftohtë dhe dridhet me shumë dhimbje. Dhe syri i tij i majtë, është gjysmë i mbyllur. Ndonjëherë ka rrahje zemre që e mbysin dhe i marrin frymën. Më thotë se kur zgjohet, ndjen se koka dhe zemra i djegin dhe se ka pika të dhimbshme në gjoks dhe në shpinë, në anën e majtë…. Kur zgjohet, nga dritarja, në një qiell pa re, ai vështron diellin, i cili shkëlqen gjithnjë dhe fillon të thotë duke qarë se kurrë s’do ta shohë diellin jashtë. “Unë do të futem nën tokë, – më thotë ai, – ndërsa ti do të ecësh në diell!” Kështu, gjithë dita është një dëshpërim i pa përshkrueshëm, një ankim pa pushim…”
Më 5 tetor, në një letër dërguar nënës së saj, Isabelle i shkruante: “Sa shumë vuaj që s’mund të bëj asgjë për tu ndihmuar. Nuk duhet menduar se në këto momente mund ta lë Arthur-in. Ai ndjehet keq dhe po dobësohet dita-ditës. Ka filluar të mërzitet nga jeta dhe duke e parë kështu, e humb durimin. Kërkoj veçse një gjë: që të vdesë në paqe… Këmba lëvizëse erdhi dje. Transporti i saj kushtoi 5,50 franga. Zoti Beandier dërgoi listën e shpenzimeve me 50 franga, për vizitat e Rimbaud-së. Ç’na kërkon neve?… Arthur-it nuk kam guxuar t’ia tregoj këtë listë përmbledhëse dhe kam frikë se ai nuk do dojë të paguajë… Për këto momente, ajo këmbë është e pa nevojshme. Që prej tetë ditësh, shtrati i tij nuk është ndërruar, pasi s’mund ta lëvizim dhe as ta vendosim në kolltuk gjatë kohës që mund të ndërrohet. Krahu i djathtë është plotësisht i palëvizur dhe i fryrë. Krahu i majtë, nga i cili vuan tmerrësisht dhe që në tre të katërtat është i palëvizshëm, është holluar në mënyrë të tmerrshme. Ai vuan ngado, në të gjitha pjesët e trupit. Këtu mendojnë se do të paralizohet pak nga pak deri në zemër; për këtë askush nuk i thotë, por ai e ka marrë me mend, trishtohet e dëshpërohet pa pushuar. Vetëm unë e mjekoj, e prek, i afrohem. Mjekët e kanë lënë në duart e mia dhe unë i kam në dispozicion të gjitha ilaçet e farmacisë që i duhen për masazhe, fërkime, etj….”
Ishte mesditë. Isabelle kishte marë një legen me ujë të ngrohtë dhe ia afroi në cep të krevatit. Arthur-i hapi sytë.
– Çfarë? – pyeti ai, kur pa që e motra filloi t’i hiqte këmishën.
– Je gjithë djersë. Më duhet të të laj… Ngadalë, im vëlla!…
Dhe me përkujdesje, pasi i zbërtheu këmishën, ajo i hoqi njëherë njërën mëngë dhe pastaj tjetrën. Çuditërisht, një lloj avulli u ngrit nga trupi i tij. Ai i kishte gozhduar sytë mbi të dhe nuk ia ndante.
Isabelle morri sfungjerin dhe e kaloi mbi trupin e tij. Si duket ndjeu një lloj kënaqësie, pasi rënkimi i tij nuk ishte më si herët e tjera. Mbylli sytë. Rimbaud kujtonte botra të tjera. Ishte në Harar, në kthinën e tij prej dërrase, i shtrirë lakuriq mbi govatën me ujë dhe indigjenia Agobas që e lante dhe i hidhte ujë të ngrohtë. Ajo e fërkonte si fëmijë, duke i nanuritur një këngë në gjuhën oromo. Gjithë kjo kishte diçka ekzotike, poetike. Ishte jetë. Ndërsa tani… tani nuk ishte më ai Arthur-i që kishte qënë. Ishte thjesht një kufomë e verdhë që po e lanin që të mos kundërmonte përreth. Ishin duart e të motrës që fërkonin ngadalë mbi atë lëkurë të rrudhur, të lëshuar, dhe atë mish të lodhur, sikur të ishte diçka prej shenjti…
“Këtu bën një kohë e mrekullueshme, – shkruante Isabelle. – Tri stuhi që ndodhën, kaluan brënda disa orëve, pastaj qielli shfaqet menjëherë, më i shkëlqyer se kurrë. Por pas çdo stuhie, mistrali fryn gjatë një dite e një nate dhe e freskon kohën, për dy apo tre ditë, pa e cënuar shkëlqimin e diellit, madje as kaltërsinë e qiellit. Ka një dyndje frutash të çdo lloji. Kemi shumë. Me gjithë këto të mira, do të doja të isha njëkohësisht si këtu, ashtu dhe atje me ty….”
Isabelle kishte dalë në qytet dhe ishin murgeshat që e ushqyen. Nganjëherë i vështronte vjedhurazi, pasi nuk donte që ta kuptonin se Rimbaud po i kundronte. Kishin një lëkurë të bardhë dhe vështrim të paqtë. E megjithatë, atij i vinte keq që ato kishin rënë prehë e një ideje mistike, duke mohuar dashurinë dhe jetën e vërtetë, ndjenjën njerëzore dhe dëshirën e natyrshme të gruas për burrin. Jo rrallë, ato figura të brishta dhe të errta nga e zeza që i mbulonte, ishin shfaqur dikur në vargjet e tij: A nuk u kishte kënduar ai në poezinë Përkushtim….
Shumë vite më parë kishte shkruar dhe një tjetër vjershë për ato me titullin Murgeshat e bamirësisë…
«Para shëmtisë së kësaj bote, dridhet zemra e shqetësuar djaloshare
Dhe në plagën e përjetshme e të thellë
Gjithë dëshirë shikon murgeshën.
Por ti o Grua, zemër dhe mëshirë e ëmbël,
Asnjëherë nuk je murgeshë, kurrë,
as vështrim i errët, as barku ku pështetet një kokë e kuqërremtë,
as gishtërinjtë e lehtë, as gjinjtë e tu të mrekulluar.
E verbër e pazgjuar me bebëzat e mëdha
Përgjërimi ynë nuk është veçse një gjë
Je ti që kapesh pas nesh, ti vajzë me thitha gjinjsh
Ne të përshkojmë nëpër trup, o Pasion i bukur e hijerëndë…»
Çdo ditë që kalonte brënda mureve të atij spitali, ishte një ditë sprove, dhimbjeje dhe lotësh. Ishte një ferr i vërtetë. Dhe ai pyeste veten se përse pati këtë fat? Përse vallë? Mos ishte ai që e kërkoi vetë këtë jetë tragjike, këtë fund, që tashmë dukej i pashmangshëm? Të vdiste? Po si?… Të paktën të vdiste pa dhimbje… Netët e pagjumta, përçartjet, deliret, gjithçka i dukej se e kishte parashikuar vetë, e kishte shkruar… Po, po. E kishte shkruar në vargjet e tij të Një Stinë në Ferr. A nuk kishte shkruar ai për Nuit de l’Enfer?… Dhe një zë fillonte të lexonte ato vargje të shkruara nga dora e tij. Jo… nuk ishte dikush tjetër. Ishte Arthur… zëri i tij. Arthur-i në Roche… atëherë kur i vetmuar dhe në delir shkruante ato vargje. Po, ishte zëri i tij:
“Do të zbuloj gjithë misteret: mistere fetare dhe natyrore. Lindjen, vdekjen, të ardhmen, të kaluarën, kozmogoninë, hiçin. Jam mjeshtër i fantazmagorive…”
“Ah! Ora e jetës ndali. Nuk jam më në këtë botë. – Teologjia është diçka serioze, ferri sigurisht është poshtë dhe qielli lart. – Ekstazë, kushmar, gjumë në një çerdhe flakësh.
“Duhet të kem ferrin e zemëratës time, ferrin për krenarinë time, – ferrin për përkëdheljen; një koncert ferresh.
Po vdes nga lodhja. Eshtë varri, po iki tek krimbat, tmerri i tmerreve! Satan, mashtrues, ti që do më shpërblesh me hiret e tua. Por unë kërkoj, kërkoj! Një të goditur cfurku, një pikë zjarri…”
Një ditë tetori, ai u habit që oborri i spitalit u mbush me një zhaurimë krokatjesh. Korbat se nga ishin mbledhur dhe tani vërtiteshin rreth spitalit, si të kërkonin vdekjen e dikujt… Korbat që kishte shkruar dikur.
“Ju, me mijra në fushat e Francës
Ku flenë të vdekurit e fundit të luftës,
Ejani rrotull në dimër, apo jo,
Që çdo kalimtar të mendojë!
O zogu ynë i zi funebër
Ji pra klithësi i kurajos!
Papritur, një korb u shkëput nga turma dhe u ul në parvazin e dritares. Ai i nguli vështrimin dhe vuri re se çuditërisht, korbi nuk ishte një shpend dhe aq i shëmtuar sesa e bënin, edhe pse ishte terr i zi. Korbi i Edgar Poe-s, të mjerit Edgar që kishte qënë si të thuash mallkimi i tij, pasi atë e kishin gjetur të vdekur, ulur në tavolinën e një pijetore të vjetër, vetëm dhe të përndjekur. Të gjithë kishin kujtuar se ai i dehur flinte, por ai kishte kohë që kishte vdekur.
Korbi krokau fort, si të përqeshte të sëmurët dhe gjysmë të vdekurit që shtriheshin aty, rrahu krahët dhe iku me zhurmë për tu bashkuar me turmën që krokaste në korr. Rimbaud mbylli sytë. Korbi, Edgar-i, Baudelaire që e kishte përkthyer, pijetorja e vjetër, Quartier Latin me “Akademinë e absintit”, rrugët me kalldrëme të Parisit të vjetër… Së fundi mbylli sytë.
Në këndin e sallës, pranë tij, e dërmuar nga lodhja dhe dhimbja e saj, me imazhin e të vëllait që dergjej atje, para saj, në atë krevat të hekurt vdekjeje, Isabelle i shkruante nënës së saj në Roche: “E dashur nënë. Njëmijë herë lëvduar Zoti! Të djelën provova lumturinë më të madhe që mund të ekzistojë në këtë botë. Rimbaud që do të vdesë pranë meje, nuk do të jetë më një i mjerë, një i shkretë dhe i dënuar: jo, ai do të jetë një njeri i drejtë, një shenjt, një martir, një i zgjedhur i Perëndisë! Gjatë javës së kaluar, priftërinjtë e spitalit erdhën që ta shohin dy herë; ai i priti, por me aq mërzi dhe dëshpërim, saqë ata nuk guxuan t’i flasin për vdekjen. Të shtunën në mbrëmje të gjitha murgeshat u lutën së bashku që ai të ketë një vdekje të lehtë….”
Shumë orë kishin kaluar. Arthur-i po shikonte ëndërr. Binte borë… borë në Charleville. Në atë qytet të zymtë gjithnjë binte borë, madje dhe në pranverë. Dhe ai ecte mbi rrugët e nxira në dëborë. Shkonte në rrugët bosh të qytetit, sikur banorët të qenë larguar të gjithë nga ndonjë luftë të tmerrshme apo hata e madhe. Dhe ai ecte, mes britmave të korbave, në kërkim ndoshta të njerëzve, gjersa humbi në një mjegull të madhe që ra papritur… Kur hapi sytë ndjeu që dridhej. Kishte ethe. Nuk binte dëborë…
Kur la fletoren e shënimeve, Isabelle vuri re se Arthur-i po flinte. Kishte rënë në një gjumë të rëndë dhe kjo ndodhte shumë rrallë, pasi gjumi i tij ishte një përpëlitje e përhershme, midis përgjumjes dhe kllapisë, midis ëndrrës e kushmarit, midis reales dhe ireales. Atëherë, ajo mendoi të dilte në oborrin e madh të spitalit, ku binte një diell i ngrohtë. Dhe kur pa diellin jashtë që i ra mbi sy, kujtoi menjëherë fjalët e Arthur-it, i cili i kishte thënë me zë të dridhur: “Unë do të shkoj nën dhé, ndërsa ti do të ecësh në diell”. Ja, tani ajo po ecte në diell dhe ato fjalë sikur po e godisnin në zemër. U ul në një stol dhe filloi të vështronte kalimtarët që kalonin, murgeshat që ecnin si gjithnjë, pa u ndjerë, dhe me një buzëqeshje të lehtë, të gatëshme për të lehtësuar ndonjë dhimbje. Kur ja, karroca e vdekjes, që vinte shpesh në oborr, u shfaq e mbartur me një arkivol, duke u larguar nga porta e madhe. Dhe menjëherë ajo mendoi vdekjen e të vëllait, Arthur-it të dashur. Imagjinoi atë moment të fundit kur vështrimi i tij do të shuhej. Uronte që të ishte atje, në atë çast të kobshëm, që ai të mund të shihte sytë e saj dhe t’i shtrëngonte dorën për herë të fundit. Po, të ishte atje që t’i puthte sytë, sytë e bukur blu, të Arthur-it…
Kur u kthye pranë shtratit, ai flinte gjithnjë. Asaj iu duk sikur kishte kaluar një kohë e gjatë, por kur pa orën e kuptoi se veçse një orë kishte kaluar. U ul dhe morri përsëri fletoren e saj të dhimbjeve.
“… Që nga ai çast, ai nuk blasfemon më. Ai thërret Krishtin në kryq dhe lutet. Po, ai lutet! Por prifti nuk arriti ta kungonte. Së pari sepse kishte frikë se mos ai impresionohej shumë. Por meqë Arthur pështynte shumë në këto çaste dhe meqë nuk ndjente asgjë në gojë, patëm frikë nga ndonjë përdhosje e pavullnetëshme. Ndërsa ai, duke kujtuar se e harruam, u bë i trishtë; por nuk u ankua...”
Më 20 tetor Arthur-i kishte datëlindjen. Mbushte 37 vjeç. Por ashtu i shtrirë, i palëvizur, me makthin e vdekjes, ai as që mendonte për datëlindjen e tij. As Isabelle.
37 vjeç… Por fare papritur ai nuk e kuptoi pse iu fanit ajo mbrëmje e datëlindjes së tij njëzet e pesë vjet më parë. Ndoshta nga qirijtë që filluan të ndezin murgeshat. Po, atëherë sapo kishte mbushur 13 vjeç. Ishte ditëlindja e tij. Iu kujtuan menjëherë qirinjtë e ndezur në dhomën e bukës, darka e përgatitur dhe një palë këpucë të reja që i kishte blerë e ëma dhe që i kishte vendosur mbi tryezë. Oh, sa ishte gëzuar. Këpucët i kishte veshur që të nesërmen dhe me to kishte shkuar në shkollë. Trembëdhjetë vjeçar e megjithatë vetja i dukej shumë më i rritur. Në mësimet e latinishtes ishte i shkëlqyer. Po kështu dhe në lëndët e historisë, gjuhës, gjeografisë… Hartimet e tij të bukura lexoheshin para nxënësve. Madje atëherë e kishin nderuar dhe me “Çmimin e parë në latinisht, greqisht dhe frëngjishten e vjetër”. Adoleshent lexonte Virgil-in dhe përpiqej të imitonte Horac-in. Poezia e tij e parë ishte në latinisht dhe quhej Ver erat, (Ishte pranverë), ku imagjinonte Horac-in fëmijë që gjatë një shëtitje në fusha e kishte zënë gjumi dhe kur ishte zgjuar, ai e kishte gjetur veten të mbuluar nga gjethet e shelgjeve dhe të mërsinës të sjella nga pëllumbat…
“12 vjeçar, në një hambar ku u mbylla, unë njoha botën dhe kuptova komedinë njerëzore. Në një kthinë njoha historinë. Në një festë të qytetit të Veriut, njoha portretet gra të piktorëve të vjetër. Në një rrugicë të lashtë të Parisit, më mësuan shkencat klasike. Në një ndërtesë të mrekullueshme rrethuar nga Orienti, unë përfundova veprën time më të madhe dhe dola në pension. E trazova gjakun me të gjitha këto. E bëra detyrën time. Tashmë s’duhet ëndërruar më për këtë. Realisht, jam në botën tjetër dhe s’ka nevojë për asnjë shpërblim.”
Ah, kohë e adoleshencës! E ëmbël, e dëshiruar, por dhe e dhimbshme e fluturake. Atëherë ai vraponte me erën. Donte të njihte botën. Dhe papritur ndjeu se ishte rritur më shpejt se vërsnikët e tij. Atëherë kuptoi se mund të bëhej poet, madje profet, profet i poezisë. Për këtë i duhej të shkonte në Paris dhe të takonte parnasianët…
Po më 28 tetor, Isabelle njoftonte nënën e saj: “Vdekja po vjen me hapa të mëdha. Nënë e dashur, në letrën e fundit të shkruajta se vëndi ku është prerë këmba e tij është fryrë shumë. Tashmë ka një kancer të madh në këllqe dhe në bark, gjer lart në kockë. Kjo gjëndër nuk e bën aspak të vuajë. Arthur-i nuk e ka parë këtë tumor vdekjeprurës; ai habitet që të gjithë vijnë ta shohin plagën e këmbës së prerë, të cilën ai pothuaj nuk e ndjen. Dhe të gjithë mjekët, (që kur i njoftova për këtë të keqe të tmerrshme, kanë ardhur nja dhjetë prej tyre), qëndrojnë të heshtur dhe të tmerrruar përballë këtij kanceri të çuditshëm. Aktualisht është koka e tij e vogël dhe krahu i majtë që e bëjnë të vuajë shumë. Por gjithnjë e më shpesh ai bie në letargji, çka duket si gjumë, një gjumë gjatë të cilit ai percepton të gjitha zhurmat me një pastërti të veçantë. Pastaj natën, mjekët i bëjnë një gjilpërë morfine. Me tu zgjuar, ai i jep fund jetës së tij me një lloj ëndrre të vazhdueshme: ai thotë me zë të ulët gjëra të çuditëshme, me një zë që do të më gëzonte po të mos më godiste në zemër. Ajo çka thotë janë ëndrrat e tij, por nuk është e njëjta gjë kur ai ka ethe. Duket, dhe unë e besoj, se ai e bën me qëllim. Meqë ai pëshpërit gjëra të tilla, murgesha më tha ngadalë: E ka humbur mëndjen përsëri!…”
Në muajt e parë, Arthur-i morri shumë letra nga miqtë e tij në Aden, Harar, Zeilah. Të gjithë, Tian, Rhigas, Mekonen, uronin shërimin e shpejtë të tij. Madje Sotiro ishte prekur aq shumë, sa në një letër i kishte shkruar: ”Më mirë të kishin prerë këmbën time sesa tënden!”… Xhami tashmë ishte angazhuar me një shoqëri italiane të zotit Felter; Igl kishte gjetur një minierë qymyri në Samado. Në Barbera kishin gjetur platin dhe punët e Alfred Bardey-t shkonin mirë… të gjithë e prisnin atje. Por pas kaq muajsh në spital, tashmë asnjë nuk i shkruante. Sikur e kishin harruar. Në fakt të gjithë e dinin se ai po vdiste, ngadalë. Po shuhej… Dhe para se të mbyllte sytë, ai iu lut që nga paratë e tij të mbledhura në gjithë ato vite pune, 3000 franga t’ia jepte mikut të tij Xhami dhe ç’mbetej t’ua ndante të tjerëve.
“… Ai i njeh të gjithë, – shkruante Isabelle, – Nganjëherë mua më thërret Xhami, por unë e di se ai kështu do dhe se kjo hyn në pjesën e ëndrrës së vet. Sa për të tjerat, ai i ngatërron të gjitha… dhe me art. Ne jemi në Harar, gjithnjë nisemi për në Aden, duhen kërkuar devetë dhe duhet organizuar karvani. Ai ecën shumë lehtësisht me këmbën e re artificiale; bëjmë shëtitje mbi mushka të bukura praruar me takëme të çmuara. Pastaj duhet punuar, duhen mbajtur shënime, duhen shkruar letrat. Shpejt, shpejt, na presin. Të mbyllim valixhet dhe të nisemi. Përse e lanë të flinte? Përse nuk e ndihmova të vishej? Çfarë do të thonë po të mos mbërrijmë në ditën e caktuar? Ata nuk do të besojnë më në fjalën e tij; s’do të kenë më besim tek ai! Dhe ai fillon të qajë, duke i ardhur keq për neglizhencën dhe ngathtësinë time. Dhe kjo sepse unë jam gjithnjë me të dhe jam unë ajo që është ngarkuar për të bërë gjithë përgatitjet…”
Atë natë Isabelle dëgjoi një grahmë që e zgjoi. Menjëherë iu afrua të vëllait, por dora e tij e akullt, e kapi dhe e shtrëngoi ftohtë. Jo, ishte gjallë, merrte frymë. Diçka pëshpëriti… fjalën “tombe”…”varr”… ç’donte të thoshte vallë? Ai prej kohësh i kishte kënduar vdekjes, varrit. Një varr për vetveten:
“Më së fundi le të më marrin me qera një varr, zbardhur me gëlqere, me viza prej çimentoje si reliev – shumë thellë nën tokë.
Vë bërrylat në tavolinë ku llampa i ndriçon fort këto gazeta që jam budalla t’i lexoj.
Në një distancë të madhe, sipër sallonit tim nëntokësor, shtëpitë ngrihen, brymat bashkohen. Balta është e kuqe ose e zezë. Qytet monstruoz, natë e pafund. Pak më lart janë llagëmet e ujrave të pista. Anash asgjë, veç korja e globit. Ndoshta shpella të kaltra, puse zjarri. Ndoshta në këto mjedise pikëtakohen hënat, kometat, detet dhe përrallat.
Në orët e dëshpërimit imagjinoj sfera safiri, metali. Jam mjeshtër i heshtjes. Përse vallë një pamje e një dritareje të vogël bodrumi do të irnohej në cepin e kubesë?”
Pamje të habitshme, surealiste, por ku secila kishte simbolikën e vet. Secila ishte një ide, një dëshirë, një kujtesë, një ngjarje. Edhe pse midis tyre dukeshin fragmentare, të copëzuara, pa lidhje apo që kundërshtonin njëra-tjetrën, gjithçka ishte në një rrjedhje simbolike, “hënat, kometat, detet dhe përrallat”. Por mbi të gjitha, një imazh i rikthehej gjithnjë: një korridor i errët nëntokësor, ku ai, me një petk gri dhe me këmbën artificiale, shkonte drejt errësirës, ndërkohë që këmba kërciste në tokë, duke lëshuar zhurmën e një hekuri që kumbonte. Vallë ishte si në legjendën e Don Juan-it, apo në përrallat e tjera për jetën në botën e përtejme?
Disa ditë më vonë, Isabelle i shkruante nënës së saj: “… Në fakt ai nuk vë pothuaj asgjë në gojë. Dhe ai ushqim që merr, e ha me neveri të madhe. Ai është i dobët si një skelet dhe ka ngjyrën e një kadavre. Të gjitha gjymtyrët e paralizuara rreth tij janë të gjymtuara, të vdekura. O Zot, ç’mëshirim!...”
Më së fundi Rimbaud murmuriti sërrish. Ishte një zë i dobët që mezi i doli nga krahërori. Një murmurimë, me të cilat Isabelle ishte mësuar tashmë. Si të fliste një kufomë, por një kufomë e gjallë. Ishte data 9 nëntor. Ai i bëri shenjë të merrte një laps e letër, ngriti pak kokën dhe i tha të shkruante në vënd të tij. Ai nisi të flasë: “Zoti drejtor… Dërgoni njoftimin për paratë që duhen për shërbimin e Aphinar-it në Suez. Jam plotësisht i paralizuar: pra dëshiroj të gjëndem herët në bordin e anijes. Më thoni se në çfarë ore duhet të transportohem në bord…”
Pastaj zëri i tij humbi. Në letrën e bardhë, lapsi në dorën e Isabelle-s dridhej. Ishte një letër e çuditëshme, ku dora e Rimbaud-së, kushedi se kur, kishte shkruar në bllokun e tij të shënimeve:
NJE NGARKESE: NJE DHEMB I VETEM.
NJE NGARKESE: DY DHEMBE
NJE NGARKESE: TRE DHEMBE.
NJE NGARKESE: KATER DHEMBE.
NJE NGARKESE: DY DHEMBE
Padyshim, projekti i ndonjë karvani që përgatiste ditët e fundit, para se të linte Harar-in… një karvan me dhëmbë fildishi në shkretëtirat e Somalisë.
Ajo e kuptoi se i vëllai vazhdonte të fliste në delir…
Kjo ishte letra e fundit e Rimbaud-së, shkruar me dorën e motrës së tij. Letra dërguar drejtorit të kompanisë «Messageries Maritimes». Marseille, 9 nëntor 1891.
Një ditë më vonë, ditën e vdekjes, mbi krevatin e heshtur, njeriu i shtrirë i ngjante një kufome. Papritmas, njeriu filloi të fliste përsëri përçart, por me gjysmë zë, paqësisht. Një çast ai ngriti dorën lart, drejt tavanit. Isabelle iu afrua, por në sytë e hapët të vëllait shikonin veç zbrazëtirë. Ç’kërkonte ai? Kujt i fliste? Vallë Perëndisë?…
Në fakt, Rimbaud shikonte një qiell. Po, një qiell plot yje. Kërkonte kometën, atë që kishte parë gjatë atij udhëtimi të famshëm nga Harar për në portin Zeilah. Sytë e tij u hapën në mënyrë të jashtëzakonëshme, me një lloj ngazëllimi. Isabelle i shtrëngoi duart, duke i pëshpëritur: Vëllai im i mjerë!… Por ai vazhdonte të qëndronte i palëvizur, i ngazëllyer duke vështruar në zbrazëtirë, atë qiell imagjinar, plot yje, me një kometë që shkonte, duke lënë pas një shirit të bardhë drite fosforeshente. Pastaj kometa u afrua aq shumë, saqë gjithçka zbardhi në mënyrë të magjishme… Ishte si Agimi, agimi të cilit ai i kishte kënduar dikur, L’Aube:
“E përqafova agun e verës.
Në ballin e pallateve asgjë nuk lëvizte ende. Uji dremiste. Hijet nuk e kishin lënë rrugën e pyllit. Eca duke zgjuar frymëmarrje të forta e të vakëta, gurët e çmuar vështronin, dhe krahët u ngritën pa zhurmë.
Pikëtakimi i parë në shtegun e mbushur tashmë me shkëlqime të gjalla e të zbehta, ishte një lule që më tha emrin e saj.
Qesha me kaskadën që derdhej përmes pishave: në majën e argjëndë njoha hyjninë.
Atëherë, një nga një ngrita velat. Në shteg, duke lëvizur krahët. Nga fusha ku tregova gjelin. Në qytet, agimi ikte përmes kambanave dhe kupolave, e duke rendur, si një lypës në brigje e mermerta, unë e ndiqja.
Tutje, sipër rrugës, pranë një zabeli shelgjesh, unë e rrethova atë me velat e mbledhura të saj dhe ndjeva disi trupin tim të pamatë. Agu dhe fëmija ranë poshtë pemës.
Në zgjim ishte mesditë.”
Pastaj drita filloi të shuhej ngadalë dhe qielli nisi të heshtë në mënyrë të mistershme. Ishte data 10 nëntor, ora 10 e mëngjesit. Isabelle pa të vëllain që morri frymë për herë të fundit dhe mbylli sytë. Kometa e tij ishte shuar. Ylli ishte djegur plotësisht. Ishte kthyer në një pluhur kozmik, të zi. Ishte vetë jeta e tij, një kometë në qiellin e poezisë. Një kometë që ishte shfaqur që me lindjen e yllit. Një kometë që kishte udhëtuar në një shpejtësi kozmike, në korridore të pashkelura planetare, për tu djegur në humbëtirë. Një djegje fatale.
«A e zezë, E e bardhë, I e kuqe, U e gjelbërt, O blu: zanore, /Një ditë do ta them ngjizmën tuaj…”
A, E, I, U, O… zanore, një simfoni më vete ngjyrash e tingujsh. Një poemë. Zanore që dansonin s’dihej ku, brënda një shpirti, apo nën kubenë e një qielli…
“Atëherë shpikja ngjyrat e zanoreve! A e zezë, E e bardhë, I e kuqe, O blu, U jeshile. Përshtatja formën dhe lëvizjen e çdo bashtingëlloreje me ritme instinktive, naive, lëvdohesha se po shpikja një Fjalë poetike, që do pranohej një ditë, në të gjitha kuptimet e saj. Për të rezervoja përkthimin.
Në fillim ishte një etud. Shkruaja heshtje, netë, shënoja atë që nuk mund të shprehej me fjalë. Fiksoja trallisjet.”
Isabelle u kthye në shtëpi duke lënë pas trupin e vdekur të vëllait. Dy ditë më vonë arkivolin e Arthur-it e hipën në tren. Përsëri po ajo udhë kthimi. Por tani, në arkën e drunjtë, Arthur-i i kishte mbyllur sytë njëherë e përgjithmonë. Megjithatë Isabelle e kishte shpirtin e lehtësuar, se ajo besonte se Zoti tashmë e kishte pranuar atë dhe shpirti i tij do të ngrihej në qiell.
Që në orën nëntë e gjysmë të mëngjesit, nënë Vitalie i priste në stacionin e trenit, bashkë me Isabelle-n dhe karron që do ta sillte atë në shtëpi. Ajo donte t’i bëheshin funerale të fisme, të klasit të parë, siç i thonin atëherë, dhe porositi arkivolin më të mirë për birin e saj. Por ajo nuk donte njerëz. Të nesërmen, në orën dhjetë, u bënë funeralet. Në hyrje të kishës ishte vendosur një cohë e zezë me emrin e Arthur-it, shkruar në një bojë argjendi. Vitalie kishte paguar madje dhe një korr fëmijësh, shumica jetimë, për të kënduar psallmet. Në kishë erdhi vetë organisti Louis Létrange, ai që i kishte dhënë mësime pianoje djaloshit Arthur. Do duhej një “Meshë në SI”… Dhe ai u ul të luante një “Dis Irae!”… Nën tingujt e muzikës, figurat e atyre dy grave dukej sikur zvogëloheshin akoma më shumë nga dhimbja. Kambanat e kishës rrahën fuqishëm dhe altari shkëlqente nga dritat. Nuk pati asnjë fjalim për të vdekurin. Kur ceremonia mbaroi, arkivolin e vendosën në karrocë, e cila u tërhoq nga dy kuaj të zbukuruar, e ndjekur nga prifti dhe njëzetë fëmijët e korrit. Pas tyre, mbuluar nga një vello e zezë, vetëm Vitalie dhe Isabelle, e askush tjetër. Frederic, i vëllai, nuk dukej gjëkundi. Madje as të afërm të familjes. Vitalie donte ta mbante mbi vete gjithë tragjedinë e birit të saj.
Kur të gjithë ikën, ai varr i freskët filloi të lagej nga një shi i hollë, një “rosé” që aq shumë i pëlqente Rimbaud-së në poezi. Pikat binin mbi petalet e atyre luleve të hedhura mbi varr sikur t’i jepnin puthjen e fundit poetit të madh. Kishte diçka jashtëtokësore, mbinjerëzore, diçka që e përmban vetëm përjetësia. Dhe Rimbaud i kishte kënduar përjetësisë:
“E gjetën.
Kë? – Përjetësinë!
Eshtë deti që shkon bashkë me diellin.
O shpirti im që më ruan atje lart,
Le të mërmërisim rrëfimin tonë
Të kësaj nate që po zbardh
Dhe të ditës së ndezur zjarr.
Zëra njerëzorë
Hove të përbashkëta.
Pra ti po më ikën,
Dhe fluturon…
Vetëm nga ju
Dielli e deti shkëlqejnë bashkë
Detyra u dha
Pa mundur të themi fund.
Shpresë nuk ka kurrë
As zgjim nuk ka
Shkencë dhe durim,
Tortura është e sigurtë.
“E gjetën.
Kë? – Përjetësinë!
Eshtë deti që shkon bashkë me diellin.
Kur vdiste Rimbaud, Verlaine dilte nga kalvari i tij i spitaleve pariziane, duke gjetur strehë tek dashnoret e tij, Evgenie dhe Philomena. Lajmi i kobshëm e goditi si një rrufe, aq sa për një kohë të gjatë mbeti si meit, pa gojë dhe shpejt, me njeriun që i dha këtë lajm në rrugë u fut në pijetoren më të parë dhe filloi të pinte. Qante dhe pinte. Përplaste kokën gjersa më së fundi, koka e tij u shëmb mbi tavolinë. Aty kishte mundur ta puthte të dashurin e tij për herë të fundit. Të dashurin e tij të vdekur, Arthur Rimbaud, poetin që kishte shkruar “poema kristali, ndër më të bukurat në botë”. Siç do të kujtonte dhe miku i tij Adolphe Retté, Verlaine i kishte thënë: ”Që nga vdekja e Rimbaud-së çdo natë e shoh atë në ëndërr. Te ai djalosh kishte një joshje demoniake. Kujtimi i tij është si një diell që djeg brënda meje dhe nuk do të shuhet”.Vdekjes së mikut të tij, Verlaine do t’i kushtonte një poezi të shkruar në dhimbje e lotë, një sonet që më vonë do të botohej në revistën letrare Plume, më 15 shkurt të vitit 1893:
“Ti, i vdekur, i vdekur, por të paktën i vdekur siç doje ti
Si një negër i badhë, si një banor i egër plot shkëlqim
I qytetëruar, duke qytetëruar në mënyrë neglizhente…
Oh, vdekje! Më mirë të jetosh te unë me njëmijë zjarre.
Rimbaud! Pax tecum sit. Deus fovcat te!…”
