Intervistoi: Smajl Smaka/ Prishtinë
Intervistë/ Me shkrimtarin e njohur Mirko Kovaç, çfarë përfaqëson sot elita serbe!
“Serbët nuk kanë haber për politikë, nuk kanë haber për kompromise, sepse nuk kanë diplomaci, nuk dinë çfarë është dialogu, theren për territore, janë të paaftë në paqe me fqinjët. Qosiqi, si një njeri mbimesaratisht i pandershëm, është një pafundësi e keqe. Qosiqi nuk paraqet përjashtim, sepse të tillë janë në shoqërinë serbe shumica e intelektualëve. Ai është një disident i rrejshëm. Vuajtja që ndodh diku tjetër ose në afërsinë tënde, duhet të jetë gjithashtu vuajta jote. Ndonëse krimi nuk vjetrohet, është humbur rasti që Dobrica Qosiqi të gjykohet si një kriminel lufte. Po qe se Serbia do të hynte në Bashkimin Evropian, modeli i të menduarit do të mund të ndryshonte diçka për nja 5-6 dekada. Unë u përkas atyre që më duan dhe nuk u takoj atyre të cilët unë nuk i dua. Pa një qëndrim kritik ndaj kombit vetanak, humb vetë kombi dhe mbyllet në një bashkësi të izoluar, të vetëkënaqur. Libri është diçka i hapur, kurse literatura diçka e padefinuar. Gjithkund, intelektualët janë mbi masën, në Serbi ata janë vet masa”, këto janë disa fjalë që shkëpusim më poshtë nga intervista ekskluzive e shkrimtarit, që tashmë konsiderohet kroat, serb, malazez dhe sheh në kontekste histori “biografinë” e një vendi që nuk gjen paqe me fqinjët.
Mbi dy dekada keni sinjalizuar për dëmin e politikës serbomadhe, të elitës shpirtërore serbe, me në krye me babain fatal të kombit, shkrimtarin Dobrica Qosiqi për frymëzimin dhe propagandimin e politikës hegjemoniste serbomadhe, të politikës së urrejtjes, gjenocidit, luftës. Cili është dimensioni real i dëmit të një politike të tillë dhe përgjegjësia e elitës shpirtërore serbe për pësimet nga lufta dhe për gjendjen e tashme?
Nuk mund të thuhet vetëm ashtu kalimthi është shkaktuar dëm “sepse bëhet fjalë për jetë njerëzore, për vdekje të civilëve, vdekje të fëmijëve të pafajshëm. Të ashtuquajturat dëmet materiale mund të sanohen, por krimet që kanë mbetur pas babait fatkeq dhe të bashkëpunëtorëve dhe ndihmaqarëve të tij, janë diçka që hyjnë në historinë e turpshme të neverisë”. Para disa ditësh në javoren boshnjake, “Dani”, miku im Marko Veshoviqi, poet i shkëlqyeshëm dhe një figurë madhore morale e kësaj kohe, ka shkruar bukur për një libër i cili flet për kohën e ndërhyrjes së NATO-s, kur e përmend rastin e një vajze shqiptare të rrëmbyer diku në shpatet e Kopaonikut. Fqinja e asaj familjeje shqiptare, serbja, ka shkuar te ushtarët që t’i lusë ta lirojnë vajzën, sepse ishin komshinjtë e tyre, shqiptarë, njerëz të pafajshëm. Ai ushtari serb e kishte marrë në pyetje atë bashkëkombësen e vet, e kishte nxjerrë thikën dhe para saj e kishte therë vajzën shqiptare. Veshoviqi më tej thotë se sikur të ekzistonte vetëm kjo vrasje, e vetme, do të duhej penduar i tërë populli serb. Ose, Zoti do të duhej ta dënonte në tërësi. E, pastaj Veshoviqi me zhgënjim konkludon: “Por, Zoti është një thashethemnajë e paverifikuar”.
Dobrica Qosiqi, babai fatal i kombit, fillimisht si një shkrimtar oborrtar kishte lundruar me Titon në anijen “Galeb”, kishte shkruar për madhështinë e Titos, demokracinë, humanizmin, si një agjitpropagandist, në mënyrë që më vonë të revidonte, të shkruante se titizmi ia kishte hequr kokën kombit serb. Çfarë e përcolli rrugën e detitizimit të tij dhe ku e ka shpënë?
Ai ka pasur të drejtë të heqë dorë nga Titoja dhe nga kushdo tjetër. Secili njeri mund të zhgënjehet. Por, me atë rast nuk guxon të dalë nga rruga e të shkojë drejt diçkaje shumë më të keqe nga ajo në të cilën është dëshpëruar. Qosiqi pas zhgënjimit në Titon, po qe se është fare rrëfim i sinqertë, real, është dashur që të tërhiqet për tërë jetën, të zhduket nga jeta publike. Të shkruante libra, nëse ka pasur një nevojë të brendshme që të shkruajë. Por, të shkruarit e tij është një larje llogarish me vetveten, që e paguajnë të gjithë, madje edhe bashkëkombësit e tij.
Çfarë sugjeron teza e Qosiqit se tokat serbe janë shumë më të mëdha nga populli i cili jeton në to? Si të shpjegohet sintagma e Qosiqit “serbet fitojnë në luftë e humbin në paqe”. A do të thotë kjo se serbëve u duhet luftë e përhershme?! Ndërkaq, historiania serbe, Latinka Peroviqi, mendon krejtësisht ndryshe, serbet humbin në luftë atë që mezi disi e kanë arritur, e kanë arnuar në paqe?
Për këtë kam shkruar në një tekst më të gjatë për Qosiqin. Aty kam thënë se një konstatim i tillë qesharak, kavanesk, joserioz, në asgjë i bazuar, por pas së cilit janë kallur naciofilët, e ka ngritur aq shumë themeluesin e saj, aq sa askush më, pastaj nuk ka pasur guxim ta verifikojë apo ta ristudiojë, sepse ishte pranuar si një fakt, si një e vërtetë e parrënuar, si një çast lucid i Mesisë. Më pastaj deklarohet edhe vetë krijuesi i kësaj thënieje të mençur, duke shtuar se në këtë thënie e ka bazuar tërë jetën vetanake dhe se “e ka sublimuar eksperiencën e vet dhe vitet e të medituarit”.
Ndaj, Dobrica Qosiqi, siç thotë në “këtë mendim paradoksal”, ka shpenzuar vitet e meditimit, derisa shegertëve të tij, vicmaherëve Beqkoviq dhe Crnçeviq, u mjaftojnë 5 minuta që ta propagandojnë, ta përhapin një paradoks të tillë, duke i zbavitur pajtashët në ndeja dhe në kafene. Mendimtari ynë i pikëlluar ka sublimuar eksperiencën e vet dhe vitet e meditimit? Në një barsoletë. Edhe tash në këtë barsoletë mund ta identifikojnë veten kriminelët e luftës dhe ikësit nga ligji, sepse konsiderojnë se paqja ua ka marrë “famën” që e kanë arritur në luftë. Por, kështu mendon edhe Dobrica Qosiqi. Shkrimtari e filozofi slloven, Taras Kermanuer, ka thënë para shumë vitesh se “ky mendim paradoksal” anon drejt idesë se serbet kanë nevojë për luftë të përhershme. Kjo ndoshta do të thotë së do t’u buzëqeshë fati që ta paguajnë në paqe atë që e kanë fituar në luftë, ndonëse nuk e kam të qartë se çfarë dhe sa fitohet me luftëra dhe se a fitohet farë ndogjë. Po kështu, nuk më konvenojnë as konceptet të humbësh e të fitosh, së paku kur është fjala për popujt, sepse kjo ka të bëj më shumë me logjikën e kumarxhinjve sesa me koncepte filozofike përkundër skeptikëve të cilët edhe vetë jetën e konsiderojnë si një lojë bixhozi. Ndaj, megjithatë, dikush gjithmonë e vë në lojë, në bixhoz fatin e tërë popujve.
Historiania, shkrimtarja e mrekullueshme, personi i mrekullueshëm, Latinka Peroviqi mendon krejtësisht ndryshe, duke pohuar se më parë mund të thuhet se serbët humbasin në luftë atë që në një mënyrë, mezi e kanë arnuar në paqe. Ajo thotë se Serbia nga viti 1876 çdo 14 vjet e ka bërë nga një luftë. Kjo do të thotë së serbët nuk kanë haber për politikë. Latinka pohon se politika,
pos tjerash, është edhe evitim i rrezikut. E, lufta është rrezik dhe fatkeqësi, e cila të gjithë i hedh prapa. Ajo që serbët e humbin në paqe, do të thotë se nuk kanë haber për kompromise, se nuk kanë diplomaci, se nuk dinë çfarë është dialogu, se theren për territore, se janë të paaftë në paqe me fqinjët etj. Kjo krenari e humbësit realisht është ndjenjë e inferioritetit, prandaj edhe ndodh rënia si e pakokë në luftëra. Lufta është gjendje e papërgjegjësisë, mundësi krimi, një lloj ndjekjeje primitive dhe e gjuetisë ndaj tjetrit dhe të ndryshmit, të tjetërfarit.
Svetlana Slapshak, publiciste dhe teoriciene e letërsisë, thotë se nga një “mendim i tillë paradoksal” i Qosiqit që serbet humbin në paqe atë që e fitojnë në luftë, janë pa asnjë bazë teorike” mund të konkludohet që lufta vlen më shumë për Serbinë, që është simptomë e nacionalizmit agresiv”. Personalisht, mendoj se me këtë urtësihane Qosiqi ka nxirë popullin e vet dhe në mënyrë qyqare ia ka imponuar temën e vetëvajtimit dhe mallkimit “le të jetë e mallkuar bota e cila serbëve ua merr atë që e kanë fituar me luftë”. Rrena e këtillë i trimëron që sërish të shkohet në luftë, e njëkohësisht të kërkohet arsyetimi për të gjitha luftërat e humbura, të panevojshme serbe. Është rregull i vjetër se askush nuk mund ta neverisë kombin si nacionalistët.
Keni shkruar për vazhdimësinë e iluzioneve të Qosiqit dhe se mbi këto iluzione ai e ka ndërtuar karrierën, Qosiqi si një njeri mbimesaratisht i pandershëm, publikisht e aktron rolin e demokratit. Qosiqi e konsideron Rankoviçin vertikale morale serbe, që kinse e ka mbajtur popullin serb. Çfarë vertikaleje morale mund të jetë Rankoviçi, por edhe vetë Qosiqi? Cili është profili politik e njerëzor i Qosiqit?
Të jem i qartë: profili i tij njerëzor, moral, intelektual është një ‘asgjë’ e madhe. E kjo ‘asgjë’ tashmë është bërë shenjt në popullin serb. Ashtu sikundër që Kisha Ortodokse Serbe një mjerim shpirtëror e moral, Nikolaj Velimiroviq para disa vitesh e ka kanonizuar.
Sa është real vlerësimi i një kritiku sipas të cilit Qosiqi “në të vërtetë është definicioni i rrënimit të plotë të kulturës”, sepse ai i maskon veset nacionale të karakterologjisë dhe kombin e ndal në evolucionin e tij të natyrshëm?
Ky është një vlerësim i mikut tim, i letrarit Slobodan Blagojeviq, që tashmë 20 vjet jeton në Holandë, i cili ka ikur pikërisht nga Qosiqi, dhe vlerësimi i tij mund të zbatohet ndaj të gjithë tipave popullorë dhe konservativë, të cilët kombin e shohin, e kuptojnë si diçka kaherë të definuar dhe të ngurtësuar, ndërkaq, kombi është një krijesë e gjallë dhe vazhdimisht testohet, verifikohet. Pa një qëndrim kritik ndaj kombit vetanak, humb vetë kombi dhe mbyllet në një bashkësi të izoluar, të vetëkënaqur.
Qosiqi ka thënë për Millosheviçin se është një serb i madh, pa dyshim personaliteti më i popullarizuar që populli serb e ka pasur në shekullin 20. A mund ta shpjegoni sintagmën se Qosiqi është i saktë në vlerësimet e gabuara, të dështuara. Si ndodhi që në fundin e viteve ‘80 edhe më vonë shkrimtarët serbë ishin pranë Gezgjës (Qosiqit), pranë vozhdit (Millosheviçit). Shkrimtari serb Paviqi ka thënë: ‘Millosheviqi është Shën Sava i kohës sonë?!’
Paj, unë mendoj, ta them sinqerisht se të gjitha vlerësimet e tij janë të gabueshme, sikundër që edhe vetë është një gabim. Ka gabuar kur është fjala për Titon, edhe atëherë kur e ka lëvduar, sikur ka gabuar kur e ka pështyrë. Nuk veprohet ashtu, së pari të jesh një titist i madh, pastaj antititist, një komunist i madh pastaj antikomunist etj. A duhet bërë rrugë të tillë që të shihet atë që nuk vlen. A duhet që ndaj vetes të bësh eksperimente, kur detyrë jotja intelektuale është që disa gjëra t’i dish para të tjerëve. Kjo lloj moskonsekuence nuk ka arsyetim, justifikim. Moskonsekuenca mund të jetë e mirë vetëm atëherë kur i tradhton dogmat dhe kur nuk e ndjek atë që sjell deri të një e keqe. Që nga fillimi Qosiqi është i përzierë në të gjitha ato që nuk vlejnë. Ai është një pafundësi e keqe.
Si të shpjegohet opsesioni i Qosiqit me kombin, me rolin e babait të kombit? Si ka arritur të imponohet si Mesi dhe si baba i kombit? A është kjo një kontradiktë që fama e Qosiqit të rritet aq më shumë që është fundosur në amoralitet?
Qosiqi nuk paraqet përjashtim, sepse të tillë janë në shoqërinë serbe shumica e intelektualëve, posaçërisht e shkrimtarëve të cilët besojnë se më dëshirën e Zotit janë të vendosur për rojtarë të kombit të vet. Dobrica veçse ka pasur disa paradispozita që të imponohet si baba i kombit, sepse kishte pozita të forta në komunizëm, nga ka luajtur pa ndonjë rrezik të madh, sepse e dinte së të gjithë komunistët ishin nën lëkurë nacionalistë, në këtë plan nuk i kërcënohej kurrfarë rreziku. Ai është një disident i rrejshëm.
Ndonjëherë të bëhet sikur Qosiqi gjente në çaste forcë të ngrihej mbi veten, duke përmendur edhe përgjegjësinë e popullit të vet, serb, për të këqijat në shekullin 20. “Viktima jemi. Por nuk jemi vetëm viktima. Edhe ne armiqve tanë u kemi bërë shumë të këqija. Edhe kur kemi luftuar për të drejtat tona, shpesh jemi sjellë mbi të drejtat e etosit vetanak”. A janë këto çaste të sinqeritetit, luciditetit apo floskula, demagogji e Qosiqit?
Kjo vetëkritikë nuk do të thotë asgjë. Freud do të thoshte se një moralizim i tillë dhe pendim “të përkujton barbarët të cilët me rastin e pushtimeve kanë vrarë e pastaj janë penduar dhe në këtë mënyrë pendimi bëhet metodë e vrasjes”. Shpirtngritja e Qosiqit se viktimat dhe ata që kishin të drejtë, kanë bërë krime, janë pjesë përbërëse e të keqes së bërë. Të gjitha këto janë marifetllëqe të sprovuara të Qosiqit.
Shoqëria serbe, a ia ka paraqitur Qosiqit dhe kompanisë së tij faturën për mashtrimet, qorrsokakët e shpirtit, në të cilat e ka shpënë kombin vetanak, si një babai i tij? A e ka shndërruar ai kujdesin, brengosjen për kombin në një biznes, duke folur përherë për fatkeqësitë serbe?
Secila atdhedashuri në një mënyrë paguhet, prandaj edhe merr karakteristika patologjike. Atdhedashuria do të duhej të ishte çështje private. Si edhe religjioni. Kurse në shoqëritë tona edhe njëra, edhe tjetra shërbejnë për manipulime të mëdha. Të gjithë nacionalistët janë kopje e Qosiqit. Ata kanë gjuhë universale. Gjithnjë i bien telit të njëjtë. Ti mund të vajtosh të gjitha të ligat që i heq populli yt, mund ta vajtosh vuajtjen, por duhet të kesh kujdes edhe për vuajtjet e tjetrit. Sepse, vuajtja që ndodh diku tjetër ose në afërsinë tënde, duhet të jetë gjithashtu vuajta jote. Nëse për asgjë tjetër, nesër ajo do të vijë edhe para avllisë tënde.
Sipas Gegjës (Qosiqit) Millosheviçi është një Pashiq i ri, sepse edhe ai është tregtar kufomash, siç ka thënë Krlezha për Bajën (Pashiqin). Por, është e njohur se Qosiqi ishte një krijesë e shpikur, groteskë, pasiqë gazdë (pronar) real ishte Millosheviçi. A dëshironte Qosiqi të mbetej në mbamendje si një riinkarnim afatshkurtër i Pashqit, i udhëheqësit të tij politik e shpirtëror? A është i vërtetë konstatimi se Qosiqi ishte përherë në anën e gabueshme?
Për këtë thashë diçka më parë. Ortaku i tij në çështjet e nacionalizmit të sëmurë serb, Matija Beqkoviqi, ka thënë se përherë me dëshirë do ta zgjedhë anën e popullit të tij, sado qoftë e gabuar, sesa anën e armikut të popullit të tij. Kjo, sipas tij, do të thotë, nëse populli im përfaqëson fashizmin, gjenocidin, dhunën etj., unë si intelektual dhe poet i tij do ta përkrah dhe do t’i shkoj pas. Në vend që si një njeri me ndikim, t’i bëjë të gjitha, t’i hapë sytë popullit të vet dhe t’ia tregojë rrugën e drejtë, cila anë është e mirë, ai ndjek instinktet më të ulëta të rrugaçërisë (rules). Këto ditë në Zagreb do të dalë libri im që titullohet “Elita më e keqe sesa rula”, ku shkruaj edhe për Dobrica Qosiqin, edhe për Beqkoviqin, Paviqin dhe nacionalistë e tipit të Limonovit, shkrimtarit rus i cili publikisht angazhohet për stalinizëm. Aty unë shkruaj edhe për njërin ndër kriminelët më të mëdhenj të kohës sonë, Radovan Karaxhiqin etj. Filozofi bullgar i cili shumë vite jeton në Francë dhe shkruan në frëngjisht, Cvetan Todorov, shkruan se të gjitha luftërat në 200 vjetët e fundit në Evropë janë udhëhequr në emër të patriotizmit.
Qosiqi dhe kompania me veprimtarinë e gjithëmbarshme a kanë krijuar rrethana që nacionalizmi të shndërrohet në një gjendje patologjike, për krijimin e ndjenjës së pasigurisë të populli vetanak dhe a e kanë kultivuar frikën psikotike për rrezikueshmërinë e serbeve?
Krejt kjo ka ndodhur në hapësirat tona, rrjedh nga këto kuzhina nacionaliste serbe. Ngjizja e ish-komunistëve, e Kishës dhe e çetnikëve ka luajtur rolin kyç në luftërat e kaluara. Serbet i kanë nxitur luftërat në Kroaci, Bosnje dhe në Kosovë, por ata sikur këtë e harrojnë gjithnjë e më shumë, kurse historianët e tyre tashmë gjejnë arsyetime për krimet që i kanë bërë. Së shpejti do të dalë se ata janë qengja të pafajshëm!
Si e komentoni deklaratën e Qosiqit se përmes dialektikës së historisë humbjet e deritashme do të shndërrohen në fitore? A mund të shpjegohet ashtu dialektika e historisë që t’i shndërrojë humbjet në fitore, iluzionet në të vërteta, fajësinë në pafajësi?
Gjërat e tilla janë marrëzira. Ai përndryshe i do ato që nuk mund të dëshmohen. Është humbur rasti që Dobrica Qosiqi të gjykohet si një kriminel lufte. Këtë është dashur bërë shumë më parë. Ç’është e vërteta, krimi nuk vjetrohet, madje as posthumnisht. Ai është dashur dënuar me burgim të përjetshëm, që pastaj vetë të besojë në atë dialektikë të historisë e cila do t’i amnistonte kriminelët.
Nacionalizmi nuk mund të eliminohet aq lehtë e shpejt, sidomos nga shoqëria serbe, ku është aq i rrënjosur. Nacionalizmi sikur ka mbetur i paprekur, keni shkruar. Cilat janë pikëmbështetjet e nacionalizmit serb dhe a janë mbetur të paprekura ato shtylla?
Elita është pikëmbështetje sot sikur ishte edhe në të kaluarën. Millosheviçi nuk ka ardhur vet në pushtet, as që i ka bërë vetëm krimet. Me të ishin pothuaj të gjithë intelektualët, Shoqata e Shkrimtarëve Serbë, Shoqata e Artistëve Serbë, Akademia e Shkencave, gazetarët, institucionet e kulturës, Kisha, policia, ushtria edhe vet opozita, madje edhe klasa e dikurshme qytetare, e cila atë e shihte si antikomunist i cili serbëve ua ka kthyer dinjitetin. Ky është një konceptim i gabuar dhe i sëmurë i dinjitetit.
A kanë ndodhur në Serbi ndërrimet esenciale politike pas rënies e vdekjes së Millosheviçit, a është bërë demillosheviçizimi. A ka ndryshime esenciale në planin e kulturës. Keni deklaruar se serbët për një kohë të gjatë nuk do të dalin nga bërlloku. Një popull që i kremton kriminelët sikur është Karaxhiqi, Mlladiqi apo Millosheviçi, populli tek i cili Shesheli mund të këtë ithtarë, nuk ka perspektivë. Pse e bëjnë këtë, kështu, pse shkojnë kundër vetes? Në një intervistë keni deklaruar se Serbia dhe serbët kanë nevojë për “psikolog suprem” që të mësojnë të jetojnë me të tjerët. Kush do të mund të ishte ai “psikologu suprem”?
Vështirë që të paraqitet një psikolog i tillë. Kjo është vetëm një metaforë, figurë që e kam përdorur. Duhet zhdukur plotësisht ky model, për çfarë duhet një periudhë e gjatë kohore. Po qe se Serbia do të hynte në Bashkimin Evropian, do të mund të ndryshonte diçka për nja 5-6 dekada.
A konsideroni se duhet të përgjigjen disa intelektualë, letrarë, artistë serbë, të cilët me paraqitjet dhe me veprimin e tyre kanë nxitur urrejtjen etnike, mostolerancën, luftën e krimet?
Po, kjo është dashur bërë deri tash. Ta zëmë Milorad Vuçeliqi, i cili ishte drejtor i Televizionit të Millosheviçit, një luftënxitës, është po aq kriminel sa edhe Millosheviçi. Ai sot udhëheq një revistë dhe nuk bashkëndien me bashkëmendimtarët e vet shpirtërorë e moralë, të cilët gjykohen në Hagë. Sikur të ishte i moralshëm, do të solidarizohej me pajtashët (jaranët) e tij dhe vullnetarisht do të shkonte në Hagë.
Shkrimtarët kanë dëshirë të thonë se shkruajnë një libër të vetëm gjatë tërë jetës së tyre. Kështu mendonte e pohonte edhe Marksi duke thënë se bota e tij është një libër i vetëm me tituj të ndryshëm. A i keni rrumbullakuar një çikë librat? E keni vënë pikë në literaturën e vendlindjes”? Markesi ka thënë: “Të gjitha rrëfimet e mia fillojnë nga shtëpia e lindjes”. Çfarë ju ka nxitur e provokuar më së shumti në mjedisin hercegovas që të shkruani?
Sigurisht, shumë tregime që i kam dëgjuar në fëmijëri. Gjithashtu, të gjitha këto dallime të vendlindjes sime, nacionale, fetare etj., të gjitha ato moskuptime mes tyre me kanë shtrënguar të meditoj pse është ashtu dhe se a mund të tejkalohen. Aty diku janë fillimet e shkrimeve të mia. Andriçi ka thënë se kjo është “një histori e përgjakur”, për ta jetuar një histori të tillë, e jo të shkruash për të, do të thoshte pajtim me një fat të tillë. Unë kam shkruar duke kundërshtuar historinë, andaj edhe kam pasur probleme me komunistët dhe pushtetin e tyre.
Më parë keni deklaruar së u përkisni të gjithëve të cilët ju duan dhe, duke perifrazuar nobelistin Orhan Pamuk, keni thënë se nga të gjitha identitetet, më së shumti e doni identitetin letrar. A është privilegj fakti se tri mjedise kulturore: malazez, kroat e serb, ju përjetojnë si shkrimtarë të tyre?
Në vend serb do të thosha boshnjak, pasi që në atë serb nuk jam më i pranishëm, pos të bashkëmendimtarët e mi. Dhe, nuk me vjen keq, nuk vuaj për këtë. Unë u përkas atyre që më duan dhe nuk u takoj atyre të cilët unë nuk i dua.
Kur konsiderohet i kryer një roman, një libër?
Paj, unë mendoj se kurrë. Libri është diçka i hapur, kurse literatura diçka e padefinuar. Diçka misterioze. Singeri do të thoshte mistike.
Konsideroni se akti i shkrimit vetvetiu e shndërron realitetin në fiksion, kurse ngjarjeve reale ua jep vlerën estetike. Sa ka elemente biografike në romanet tuaja dhe në çfarë mase romani si “biografi shpirtërore” mbështetet në bazën reale?
“Biografia shpirtërore” gjithsesi, por elementet biografike në libra nuk janë të domosdoshëm, se mundet edhe pa ta, ka shkrimtarë të cilët ikin nga vetja dhe e shikojnë botën nga “rakursi i Zotit”, si një sy gjithëpamës. Por, unë nuk jam nga ata shkrimtarë. Nuk di të shkruaj, po qe se unë nuk jam në qendër të ngjarjes. Në këtë apo në atë mënyrë.
Çfarë roli kanë luajtur në jetën tuaj dashuria dhe erotika?
Në prozat e mia eksitojnë disa pasazhe erotike, pasi që erotika është e pandarë nga ekzistenca. Personalisht i dua pjesët erotike te shkrimtarët e mirë. Markezi me romanin e tij “Dashuri në kohë kolere” e përshkruan një akt erotik në anije në mënyrë aq të përsosur, decente sa që ajo erotikë bëhet e lartësuar, gati shpirtërore. Dhe më në fund dashurore. Përndryshe, erotika është një akt solemn i dashurisë. Pornografia është diçka që nuk e duroj, kjo është keqpërdorim i dashurisë. Por, të tilla keqpërdorime ka në të gjitha lëmenjtë e jetës.
A konsideroni se talenti rrëfimtar mund të trashëgohet dhe pse e quani akt kurvërie?
Shkrimi si një akt kurvërie është term i Markezit. Shkrimtari, i cili është thellë me veten, në errësirën e botës së vet, në një mënyrë ta përkujton përmbytësin apo më mirë vrasësin. Kundera thotë së shkrimtari në emër të romanit e rrënon vetveten.
Deklaratat tuaja për luftërat në Ballkan shpesh janë transmetuar dhe interpretuar gabimisht. Ato, të shumica e intelektualëve serbë kanë shkaktuar një refuzim, madje edhe te ata të cilët e kanë refuzuar regjimin e Millosheviçit. Keni deklaruar se është dashur kaherë të mbyllet Shoqata e Shkrimtarëve të Serbisë dhe se tërë atë që e ka bërë, do të duhej klasifikuar dhe atë shoqëri do duhej denoncuar për pjesëmarrje në krime, që shkrimtarët serbë të përgjigjeshin për krimet e tyre, për nxitje lufte, për gjuhën e urrejtjes etj.
Po,diçka për këtë kam thënë edhe në këtë bisedë “Gjuha e urrejtjes“ është një formulim i zbutur. Është pak të thuhet ‘duhet suprimuar Shoqata e Shkrimtarëve të Serbisë”. Do duhej ndërmarrë diçka më radikale. Dhe duhen dënuar.
Cili është kuptimi i të shkruarit ?
Akëcili do të përgjigjet ndryshe në këtë pyetje. Ndoshta kuptimi i të shkruarit konsiston në faktin se në të shkruar gjendet kuptimi i jetës. E cili është kuptimi i jetës, kjo veç është metafizikë.
A është “legjitime” që shkrimtarët t’i ndërrojnë botimet e tyre të mëparshme?
Shkrimtari mundet kurdoherë t’i ndërrojë librat e veta po qe se i plotëson dhe nuk i ndërron kuptimin e tyre. Unë i kam ndërruar disa libra të mi. Një herë, për shkaqe estetike,herën tjetër më është dukur se për atë temë, se për atë personazh, atëherë nuk kam thënë tërë atë që kam pasur për ta thënë.
A keni kontakte me letërsinë shqipe, me shkrimtarët shqiptarë dhe cili është mendimi juaj për shkrimtarin më të njohur shqiptar, Ismail Kadarenë?
Gjithnjë e më pak jam në kontakte jo vetëm me letërsinë shqipe, por me shkrimtarët përgjithësisht. Jo nga fakti se nuk do të doja, por thjesht ngase nuk kam kohë, pasi që kam para vetes shumë dorëshkrime, në të cilat punoj. Secili kontakt më nxjerr nga ritmi im. Kadarenë e njoh sipas romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”,që më ka pëlqyer shumë. Kam lexuar po ashtu disa intervista të tij. Pajtohem me të në pikëpamjet për Kosovën. Pajtohem edhe rreth historisë së Kosovës. Që në vitet ‘80 dhe pas krimeve të para ndaj shqiptarëve Kosova është dashur ta fitojë pavarësinë. E, të mos flasim për kohën e zhbërjes së autonomisë. Me vonesa të mëdha dhe me viktima të mëdha Kosova e fitoi pavarësinë. Dhe, kjo është zgjidhja e vetme. Diku në vitin 1999 gazeta zagrebase për kulturë “Zarez” më luti që të shkruaja një tekst për vizionin tim të atyre ngjarjeve dramatike në Kosovë. Unë e kam shkruar një tekst të shkurtër që po jua dërgoj.
Kurrë fundi
Mirko Kovaç
Njohuritë e mia për Kosovën janë të pakta që të thellohem në ndonjë gjykim, sidomos në dritën e tragjedisë së tashme kosovare, prandaj më me dëshirë do të mbetem në disa njohuri që edhe më parë, në çfarëdo mënyre i kam përdorur kurdo që është bërë fjalë për nazizmin serb. Do të duhej studiuar mirë shumë libra historikë, sidomos ato të Slobodan Jovanoviqit, shkrimtarit e historianit, i cili tërë jetën e ka ndriçuar “ngritjen dhe rënien e komplikuar dh kontradiktore të historisë serbe”, ashtu që në fund të jetës, në një intervistë, nga pak edhe i lodhur dhe i rezignuar se aq ka humbur ditë “rreth historisë serbe, duke e komentuar dhe duke filozofuar për çështjet të cilat mund të rezimohen në disa mendime të thjeshta dhe shkurtimisht, duke i përmbledhur në përkufizimin definitiv: Nacionalizmi serb është burim i të gjitha të këqijave dhe i tragjedive të këtij populli, shkak i të gjitha humbjeve të tij dhe ngritjeve të rralla, fatkobi që ia ka përcaktuar fatin dhe ia ka terratisur mendjen, sepse nacionalizmi është jetë në palankë (qytezë provinciale) kurse shpirti i palankës është shpirti i sëmundjes”. Natyrisht, pa humbje ditësh të historianëve aq të mirë çfarë ishte Slobodan Jovanoviqi, ndaj edhe pa aq vëllime të historisë nuk do të mund të arrihej në një konkludim të tillë. Megjithatë, nuk i kam pranuar aq lehtë shpjegimet se si nacionalizmi serb është diçka i veçantë, as që kam pranuar të bie pre e mendimit se ai është më i ashpër sesa te popujt e tjerë ballkanikë, ndonëse disa libra më kanë shpënë në atë drejtim. Publicisti dhe etnografi i njohur rus Pavel Rovinski ka vizituar disa herë Serbinë, në gjysmën e dytë të shekullit 19 dhe në fillim të shekullit 20, kështu në shkrimet e tij ka lënë përshtypje të rëndësishme, gjykime dhe njohuri. Ishte i preokupuar “me shpirtin dhe me gjendjen e elitës intelektuale serbe, e cila ia bën qejfin masës primitive (rules) dhe i nënshtrohet instinktit të saj”. Gjithkund, intelektualët janë mbi masën, “në Serbi ata janë vet masa”. Kjo vlen deri në ditët e sotme.
Askush nuk ka hyrë aq guximshëm dhe aq thellë në shpirtin e nazizmit serb si shkrimtari Rade Konstantinoviq në librin e tij “Filozofia e palankës”, që së pari e botuar në vitin në revistën “Programi i Tretë”, në Beograd, në vitin 1969. Ky libër filozofik ka përjetuar edhe tri botime. Në kapitullin “Poetika e nazizmit serb” Rade Konstantinoviq shkruan sesi nazizmi serb i ka vendosur mitet e reja “racore”, “kryqtare”, përherë fisnore”, “mistike fetare” e tjera, e sidomos mitin “e lirikës vullnetare”, e cila e kremton vdekjen në emër të “serbizmit me çdo çmim”. Vdekja është thadruar në programin e kombit, kurse licitimet rreth “numrit të të vdekurve” për çështjen e shenjtë serbe ende vazhdojnë; numrat sillen në diapazonin nga një milion e dyqind mijë të Ekmeçiqit, deri të numrat e Pllavshiçkës – 300 mijë. Psikiatri dhe filozofi Vladeta Jerotiq pohon se gjakimi serb për vetëshkatërrim zhvillohet “me mungesën pothuaj të plotë të vetëdijes për këtë gjakim fatkeq”. Po qe se ky gjakim ndonjëherë luhatet, ndonëse këto janë çaste të rralla, gjithmonë mes asaj ose… ose do ta zgjedhë “mallkimin në humbjen paraprakisht të garantuar”, siç thotë R. Konstantinoviq. Përfundimisht, nëse është e saktë psikoanaliza e Jerotiqit për gjakimin serb për vetëshkatërrim, këtu do ta thosha gjakftohtësinë time të madhe ndaj përpjekjeve të tilla, po qe se ky vetëshkatërrim nuk zhvillohet përmes plojave ndaj të tjerëve.
Në këtë moment ende nuk e dimë epilogun e dramës shqiptare në Kosovë, janë të ditura vetëm vuajtjet dhe pësimet, si dhe triumfi i shkollës së re të egërsisë së nazizmit serb. Ky triumf dhe sheqerosje në vuajtjet e tjetrit përsëritet që nga kohërat e luftërave ballkanike, kur serbët “i rregulluan arnautët”, por atëherë së paku kishte më shumë ngushëllime me shqiptarët, kur socialdemokratët serbë ashpër i binin regjimit. Sot nuk ka zëra disonantë, të gjthë “serbët e botës” janë për dëbimin e shqiptarëve nga Kosova dhe për çlirimin e tokës së shenjtë nga fantazma. Disa hulumtime dëshmojnë së 90 për qind e serbëve janë për dëbimin e shqiptarëve. Tanimë ata çuditen pse NATO pengon që definitivisht të zgjidhet çështja shqiptare. Sikur të mos ishte komploti i rregullit të ri botëror gjenocidi do të zhvillohej me gëzim, me bakanaleje e me vallëzim “mbi varrezat e të huajve”.
Barbarizmi e nxit unitetin, ndaj edhe fisi i vrasësit gjithnjë e më shumë imponohet si elitë,në nacivilajetin e zi, heroizmi shikohet si në urrejtjen ndaj të huajt e secili është i huaj i cili nuk është i fesë tënde dhe i kombit tënd. Vetëdija fisnore është larg nga ajo qytetare, andaj serbët nuk e durojnë të huajin aty ku ai është, qoftë ai hungarez, shqiptar apo sanxhakli. Me të huajin ai nuk bashkndien, as që e ndan fatin me të, sepse ai është qytetar i rendit të dytë. Dhe derisa zgjat eksodi i shqiptarëve, deri te unë arrijnë zëra të njerëzve serbë të çuditur me dyfytyrësinë e Perëndimit, i cili “rreshtohet në anën e shqiptarëve”. Kam pasur edhe duele verbale me disa të njohur, të cilët kaherë nuk jetojnë në Serbi dhe që konsiderohen si liberalë, të cilët tanimë janë të irrituar me punët e papastra të Perëndimit, që shajnë amerikanët “të cilët në Kosovë luftojnë për të drejtat e rasës më të ulët, kurse në shtëpi janë racistë”. Edhe unë jam hidhëruar në bashkësinë ndërkombëtare dhe në Kombet e Bashkuara që qetë kanë shikuar kur Millosheviçi shoi krahinën autonome të Kosovës”, sepse ishte kjo hyrje në një gjenocid dhe në tërë atë që këto ditë po e përcjellim. Edhe unë i kam sharë amerikanët pse pas aktit kur shqiptarëve iu mor atdheu, pse nuk u angazhuan më energjikisht që Kosova ta fitojë vetëvendosjen e plotë.
“Shpirti i palankës e refuzon mendimin”, – thotë Konstantinoviqi, ndërkaq kushdo që është nisur të flasë në mënyrë kritike për nazizmin serb ose për racizmin vulgar është fshirë nga listat si një bastard dhe nuk ekziston në vetëdijen intelektuale. Rade Konstantinoviqi gjallon diku në fund të kulturës, asnjë mendim i tij nuk dëgjohet e as që ka kush ta përhapë, derisa secili gomar i atjeshëm pëllet vargun e Beqkoviqit: “Kosova është fjala më e shtrenjtë serbe”. E kush do të guxonte atje të kishte guximin ta citojë një Dimitrje Tucoviq dhe t’i thotë disa fjalë të rrepta për budallallëkun racist serb” nga kohërat e luftërave ballkanike. Një tekst i Tucoviqit i shkruar më 30 mars 1914 titullohet “Kurrë fundi”. Në atë tekst Tucoviqi thotë: “Ne kemi bërë përpjekje vrasjeje me paramendim ndaj tërë një kombi. Në këtë vepër kriminale jemi zënë dhe jemi penguar. Tash duhet ta vuajmë dënimin”.
(“Zarez”, 1999.)
Shënime biografike
Mirko Kovaç është lindur më 26.12.1938 në Petroviqi të Bileqas (Bosnje e Hercegovinë).Ka studiuar në Akademinë për Teatër e Film, grupin e dramaturgjisë. Që nga viti 1962 shkruan romane, tregime, ese, drama. Është autor i dhjetëra skenarësh filmi, si dhe autor i një numri të madh të teledramave e i radiodramave. Librat e tij janë përkthyer në frëngjisht, gjermanisht, suedisht, italisht, holandisht, danisht, hungarisht, polonisht,sllovenisht, shqip. Romani i tij “Malvina” është botuar në Paris, në botim xhepi, në 20 mijë ekzemplarë. Është laureat i shumë shpërblimeve letrare. Me shkrime paraqitet në fillimin e viteve ‘60 të shekullit të shkuar, si ithtar i valës së zezë të realitetit të poetikës, ndërkaq në vitet ‘70-‘80 llogaritej si një klasik i gjallë. Në vitet ‘80 të shekullit të kaluar trajtohej si një yll i letërsisë serbe, në fillimet e vitit ‘90 si një kundërshtar i diktaturës së Millosheviçit, ikën nga Beogradi për t’u vendosur në qytezën bregdetare kroate Rovinj. Duke pranuar e shkruar në gjuhën kroate, konsiderohet ndër shkrimtarët më të mëdhenj të kësaj gjuhe. Tashmë llogaritet si shkrimtar kroat, serb, malazez dhe boshnjak. Siç ka deklaruar një miku i tij, po ashtu shkrimtar i njohur, pas Mirko Kovaçit do të vrapojnë 3-4 letërsi që ta përvetësojnë.
Gazeta “standard”, 2009
