Në homazh të 50 vjetorit të ndarjes nga jeta, të kritikes dhe poetes së viteve ’30, e bija Klara Kodra, njofton se është gati botimi i krijimtarisë që ka lënë si shkrime, studime, poezi, letërkëmbime
Prof.Dr. Klara Kodra
Një aspekt pothuajse i panjohur i individualitetit krijues të studiueses dhe përkthyeses Jolanda Kodra e përbëjnë poezitë e saj. Vetëm pak prej tyre arritën të botoheshin në shtypin e viteve ’30-’40.
Tani vonë një cikël prej tyre u botua në antologjinë e poezive shqiptare të kësaj periudhe të hartuar nga studiuesi Nasho Jorgaqi. Një cikël poezish i Jolandës u botua edhe nga revista letrare “Obelisk” vitet e fundit.
Jolanda, me origjinë italiane, po e përkushtuar së tepërmi atdheut të të shoqit ku kaloi pjesën më të madhe të jetës dhe mbylli sytë, gjysëm shekull më parë, u njoh më shumë si kritike dhe përkthyese, megjithatë i rriti disa lule të veta lirike në kopshtin e poezisë.
Ajo e bashkoi zërin me korin e motrave të pakta shqiptare që e ngritën për herë të parë me guxim zërin e vet poetik në vitet ’30, Selfixhe Broja, Luçie Sereqi, Musine Kokalari dhe në ato pak shkrime kritike që e përmendën në atë kohë ajo njihet si shqiptare.
Bodleri ka thënë se “do të ishte një gjë me të vërtetë e pazakonshme sikur një kritik të bëhej poet, kurse të gjithë poetët e mëdhenj bëhen fatalisht kritikë”. Sigurisht kjo thënie e tij mund të diskutohet, po Jolanda ka qenë prej atyre autorëve që arrijnë te kritika duke kaluar nëpër shtegun e poezisë.
Ndonëse si kritike ajo do të jepte më të mirën e vet, kjo s’do të thotë se i mungonte talenti në fushën e poezisë. Ajo edhe në këtë fushë pati zërin e vet, nuk iu soll rrotull si satelit ndonjërit nga yjet e shumtë poetikë që dallonin në atë kohë vendin e saj të origjinës, Italisë, po edhe Shqipërisë, madje me një larmi të çuditshme (Fishta, Mjeda, Migjeni, Noli, Koliqi, Lasgushi). Zëri i saj mbase s’qe aq i fuqishëm, po qe i veti.
Poezia e saj qe në thelb lirike, e një lirizmi të ëmbël dhe fin, ndonëse e ushqyer me një kulturë të gjerë, me një ndikim krijues nga poezia antike greko-romake dhe nga romantikët italianë, po pa letrarizëm. Këtë poezi mund ta quash neoromantike, me ca nota impresionizmi, kishte ngjyrën e vet në spektrin letrar të asaj kohe ku u ndërthurën drejtimet letrare më të ndryshme, neoromantizmi si vazhdim i traditës së Rilindjes, realizmi kritik, një lloj neoklasicizmi, elementet e para të gjithfarë llojeve të modernizmit, hermetizmi, simbolizmi, ekspresionizmi, surealizmi.
Në poezinë shqiptare të viteve ’30 ekzistonin gjithashtu dy prirje kryesore, njëra drejt artit të “angazhuar” që u ndoq nga Fishta, Noli, Migjeni dhe shkrimtarë të tjerë dhe një prirje drejt “artit të kulluar” që pati si përfaqësues kryesor Lasgushin, po mund të përfshijë edhe Kolë Mirditën dhe Gaspër Palin.
Jolanda iu afrua nga një anë kësaj prirjeje të dytë; ajo mendonte se arti s’duhet të jetë shërbëtor i një ideologjie, po nga ana tjetër nuk iu shmang lirikave politiko-patriotike që shkroi për atdheun e saj të dytë. Krahas tyre lëvroi lirikën e natyrës dhe filozofike, çuditërisht, ndonëse grua, nuk e lëvroi lirikën e dashurisë, përveçse në një lirikë të shkurtër ku i këndon dashurisë bashkëshortore që trajtohet rrallë nga poetët e të dyja gjinive.
Me gjithë parapëlqimin e saj për romantikën, ajo lëvroi lirikën e mendimit, karakteristike për shekullin e njëzetë ku ndjenja rridhte si rrymë e nëndheshme.
Dy nga poezitë e saj që gjetën vend në antologjinë për poezinë e viteve ’30, “Perëndim në një kopsht të Romës” dhe “Liqeni”, janë akuarele delikate që u kushtohen dy vendeve të dashura për të, atdheut të origjinës dhe atdheut të shpirtit. Në lirikën e parë skicohet në mënyrë impresioniste një tablo nga Roma me shprehje metaforike të goditura si “mjegulla e artë” ku zhduket dielli, “dridhma e parfumuar” e trëndafilit (kjo e fundit shkrin metaforë dhe epitet).
Tablonë e plotësojnë epitetet që pikëzojnë ngjyra, ngjyra e blertë e barit, ngjyra e purpurt e rrobës së klerikëve të huaj të ardhur nga larg për të parë Romën. Po ngjyrat e tablosë mandej treten në ndjenjën e mallit për vendlindjen e humbur dhe shqetësimin për rininë që është aq e shkurtër.
Vjersha “Liqeni”, edhe ajo e përfshirë në antologji, është ndofta më e realizuar se e para. Ajo i kushtohet liqenit të Poradecit që vizatohet si “pasqyrë e kthjellët e qiellit dritëplotë” me metaforën e njohur romantiko-simbolike të pasqyrës që e shkrin në një farë mënyre kthjelltësinë e ujit me pafundësinë e qiellit dhe dritën e diellit (Lasgushi parapëlqente ngjyrat e muzgut).
Në vjershën e Jolandës pason metafora e goditur e “dantellave të largëta të blerta”, do të thoshnim një metaforë me ndieshmëri femërore për ta vizatuar bimësinë. Mandej evokohet figura folkloriko-mitike e floçkës që përshkruhet si bionde për t’u harmonizuar me ngjyrën e gjelbër. (Poetesha ka një ndjeshmëri të veçantë për të zgjedhur ngjyrat).
Përsëri tabloja në fund, si në lirikën e mëparshme, tretet në ndjenjë, në ndjenjën e shqetësimit të përhershëm që synon te harmonia e qetë e natyrës si liman i dëshiruar. Mendojmë se kjo vjershë, pas lirikave të Lasgushit, është nga më të bukurat që i kushtohen këtij liqeni.
Vjersha “Do të doja të ngjitesha” shquhet për konçizitet. Me tre vargje vizaton një tablo me kontrastin bardhë e zi dhe në qendër yjet që identifikohen me lulet dhe shpreh aspiratën e përhershme për t’u ngjitur lart.
Vjersha “Ankth” pasqyron përkundrazi një dramë shpirtërore, ankthin që lidhet me parandjenja të errëta të ndarjes së përjetshme me vendlindjen (që në atë kohë s’mund të parashikohej!) dhe që kapërcehet prej heroinës lirike duke u strehuar te kujtimet, një lirikë tipike e “mungesës”.
Lirikat e saj politiko-patriotike, të kushtuara atdheut të saj të dytë, u botuan në shtypin e kohës. Njëra, “28 Nëndor” himnizon luftën e Shqipërisë për pavarësi dhe shpreh ëndrrat e autores për Shqipërinë etnike; një tjetër u kushtohet bukurive natyrore të këtij vendi, “Shqipërisë”. Kjo vjershë të kujton poetin që ajo deshi shumë, studioi dhe përktheu, Naimin, me ato enumeracione të bukurive të qyteteve të ndryshëm, Elbasanit që ajo e krahason në mënyrë shprehëse me një bukuroshe orientale dhe krahas saj, Shkodrës, Krujës, Gjirokastrës, Vlorës.
Jolanda parapëlqen temat ekzistenciale të kërkimit të kuptimit të jetës, të vdekjes dhe pavdekësisë, të artit, të thelbit njerëzor.
Poetesha te “Liqeni” e përkufizonte shpirtin e vet si “përherë të shqetësuar”. Liqenin e shihte si simbol të harmonisë dhe qetësisë që s’mund të arrihej.
Është interesante vjersha e saj e pabotuar “Në një ekspozitë pikture” ku kthehet tema e perëndimit të diellit, kësaj here e shprehur jo në një tablo natyrore, po në një tablo arti (pasqyrim brenda pasqyrimit) dhe që ka në qendër një kope dhensh, tabloja e fundit, sipas poetes, e një piktori të dëgjuar që shpreh dëshirën e tij për qetësi pas aq betejash. (Po në vargun e fundit imazhi i “qiellit flakërues” shpreh zjarrin e një shpirti që s’mund të qetësohet.
Tema e zhdukjes së iluzioneve trajtohet në dy lirika (“Luleshqera” dhe “Tash trishtimi mbështjell”) ku tema e shmangur e dashurisë trajtohet e objektivizuar, duke vënë në qendër, herë një vajzë që ka humbur ëndrrat e rinisë, herë një djalë të ri që ka humbur të dashurën.
Në disa vjersha trajtohet tema ekzistenciale e vdekjes (“Përgjim”, “Kopshti i të vdekurve”, “Fantazi mesnate”, ‘Non omnis morietur”) ku poetesha, ndonëse fetare, ndalet më tepër te pavdekësia njerëzore e kujtimit të mirë që lihet se sa te pavdekësia qiellore dhe, ndonëse poete, vlerëson më tepër se sa pavdekësinë e artit, gjurmën e një jete të jetuar me parime të larta.
Disa nga vjershat e saj janë në dy variante (“Liqeni”, “Fatamorgana”). Edhe kjo lirikë e fundit kushtuar mirazhit të fatamorganës, të cilin autorja pohon në fund të vjershës që s’arrin ta gjejë më, është nga lirikat e saj më të bukura.
Në variantin e fundit të kësaj vjershe rinia përkufizohet si “kohë e ëmbël e largët”. Mund të jetë shkruar nga viti pesëdhjetë e tutje kur poetesha ishte dyzetvjeçare. Në të vërtetë frymëzimi poetik i Jolandës nuk shteron në vitet e diktaturës, vetëm rrjedh i heshtur nën dhe. Këtyre viteve u përket lirika e vetme e dashurisë së saj që ia kushton të shoqit dhe ku përmendet “buzëqeshja e së ardhmes” e mishëruar tek të bijat.
Kulmin e poezisë së Jolandës e shprehin dy lirikat e shkruara në vitin 1963, para vdekjes, “kënga e fundit e mjellmës”, të vetmet e shkruara në vargje të lira. Në njërën “Melankoli” sublimohen motivet e mallit, trishtimit, mungesës. Në tjetrën, testamenti i saj shpirtëror, “Excelsior” shprehet besimi optimist në një të ardhme të lumtur për njerëzimin kur njeriu do të triumfojë mbi kohën dhe hapësirën dhe mbase do të realizojë “të lashtën ëndërr të rinisë së përjetshme”.
Poetesha, e vdekur para kohe, do të mbetej përjetësisht e re. Ndofta edhe poezia e saj, pak e njohur, që tani më në fund do të shohë dritën e plotë në një vëllim që do të botohet, nën kujdesin e së bijës Klara, nga Shtëpia Botuese “Argeta LMG”, do të zërë më në fund një vend në kuadrin e poezisë shqiptare, me atë lirizëm dhe përmasë filozofike që mund të shijohen edhe nga lexuesi i sotëm.
Diaspora shqiptare jep kontributë të çmuar në pasurimin e letrave shqipe
Bukuresht: U promovua vëllimi poetik i Gjekë Marinajt
Më 12 gusht në Bukuresht, në një mjedis elegant, në qendër të kryeqytetit rumun, u zhvillua promovimi i librit me poezi “I burgosuri i mungesës” i shkrimtarit shqiptaro-amerikan Gjekë Marinaj. Në këtë eveniment ishte i pranueshëm autori i librit, të përkthyer nga përkthyesi dhe shkrimtari Marius Dobresku, i mirënjohur si përkthyesi i veprës pothuaj komplete të Ismail Kadaresë në rumanisht.
Gjekë Marinaj, poet, profesor në Dallas (Teksas) dhe banor i SHBA-ve qysh nga viti 1991, i pranishëm në këtë ngjarje, dha autografe për miqtë dhe lexuesit e librit të tij në Bukuresht. Vëllimi i Marinajt është shoqëruar me një parathënie nga kritiku i mirënjohur rumun i letërsisë Radu Voinesku, gjithashtu i pranishëm në këtë promovim. Në veprimtari morën pjesë studiuesi i letërsisë Luan Topçiu, shkrimtar dhe diplomat, autor, ndër të tjera, i një antologjie të poezisë shqiptare të djeshme dhe bashkëkohore, dramaturgu dhe eseisti i shquar rumun Vlad Zografi (me prejardhje shqiptare nga Korça), gazetarja Maria Dobrescu, lexues dhe admirues të shkrimtarit shqiptar, gazetarë nga mediat kryesore të vendit, anëtarë të komunitetit shqiptar të Rumanisë.
Në vlerësimin e tij për poezitë e Gjekë Marinajt, Marius Dobrescu tha, ndër të tjera, se poezia e tij sjell një frymë të re në poezinë bashkëkohore shqiptare dhe se është “kontaminuar” nga formimi filozofik i autorit, gjë që i jep poezisë së tij një atmosferë të veçantë, latuar me sqimë të madhe, gjë që e rendit në nivelet më të larta të mendimit europian poetik. I njohur si një njohës i mirë i poezisë rumune dhe shqiptare, Luan Topçiu vuri re një element të përbashkët që gjendet në të gjithë shkrimtarët dhe krijuesit e Diasporës Shqiptare: një lidhje të pashmangshme me vendlindjen, me trevat ku ka kaluar fëmininë, nënshtresa këto burimore të krijimit, të cilat e bëjnë autorin autentik si profil letrar dhe u japin lirikave të tij origjinalitet. Kritiku i mirënjohur rumun, Radu Voinesku, autor i parathënies së vëllimit, duke përsëritur disa nga vëzhgimet e bëra në “parathënien” u shpreh se: “Imazhet e Shqipërisë janë gjithmonë të pranishme në mendjen e poetit, i cili jeton në mes të dy botëve: njëra e kujtesës, identitetit dhe e origjinës, tjetra e atdheut të ri, ku ky identitet i parë i pafrenueshëm shfaqet në momentet më të befta. Midis ortekut të fotografive, natyrisht të mbeten në mendje ato të prindërve, të cilat mbizotërojnë dhe që mund të gjenden nga lëçitësi që do të lexojë faqet e këtij poeti.” Sepse Gjekë Marinaj, si çdo racë e pastër e Ballkanit, ka një ndjenjë të fortë të komunitetit nga i cili vjen, familja, ky univers parësor dhe i pashkatërrueshëm.
Promovimi i vëllimit me poezi “I burgosuri i mungesës” në Bukuresht, me praninë e autorit, ishte një mundësi e shkëlqyer për krijuesit shqiptarë, pavarësisht nga kontinenti në të cilin jeton, për të treguar potencialin e tyre krijues dhe, në veçanti, për të demonstruar se fjala shqipe mund të japë fryte kudo që ata ndodhen.
Mira Skënderaj,
Bukuresht, gusht 2013
