Artan FUGA
Shumica e reflektimeve të shkruara dhe publikuara nga ish-komunistët shqiptarë, stalinistë, të dënuar nga regjimi totalitar të cilit i shërbyen në funskione të ndryshme për pak ose shumë kohë, nuk i vënë përgjithësisht në dyshim tre shtyllat bazë të modelit stalinist i socializmit:
(a) ekzistenca e një sistemi me parti të vetme politike në pushtet,
(b) pronësia shtetërore e mjeteve të prodhimit,
(c) mbizotërimi i ideologjisë marksiste e prodhimit kulturor dhe shoqëria artistike.
Duke vënë në dukje këtë fakt, ne mund të konkludojmë se megjithë rebelimin e tyre dhe kritikat drejtuar kundër regjimit stalinist në Shqipëri, ata nuk kanë mundur të shkojnë përtej limiteve të doktrinës staliniste e socializmit. Ata kritikojnë efektet anësore të sistemit stalinist, pa qenë në gjendje që të kenë guximin për të vënë gishtin e tyre mbi bazën e një modeli që në parim nuk mund të mos prodhonte pasojat që dimë.
Arsyet për një qëndrim të tillë mund të jenë të shumëfishta. Një nga më të rëndësishme në mesin e tyre është e lidhur padyshim me faktin se ata nuk munden të pranojnë lehtë bashkëpunimin e tyre të madh dhe aktiv me regjimin e kaluar. Duke kritikuar politikën, por jo modelin e socializmit stalinist, ata projektojnë përgjegjësinë e efekteve anësore të sistemit te lideri i regjimit, ndërsa evitojnë kritikat që mund të drejtohen edhe kundër vetes së tyre për aq kohë sa ishin në pushtet. Kështu, sot shkrimet e tyre të shërbejë gjithashtu edhe si një mjet për të justifikuar angazhimin e tyre për një regjim të dështuar dhe pa asnjë legjitimitet për opinionin publik aktual.
Leximi i këtyre dokumenteve, na dëshmon gjithashtu se autorët e tyre kanë rënë ndonjëherë në kurthin e metodologjisë së vetë-përqëndrimit.
Historia e vendit është reduktuar vetëm në ngjarjet që ata e dinë, ku morën pjesë dhe me të cilët ata kanë pasur më shumë ose më pak lidhje. Të gjitha rrëfimet historike bëhen në një univers të perceptimeve të historisë individuale, – shihen nga një kënd subjektiv dhe personal, ndërkaq pretendohet se historia që rrëfejnë është e përfaqësuar si një realitet objektiv dhe universal.
Asnjë prej tyre nuk është vetë-kritik dhe nuk e shohin në mënyrë kritike ndonjë qëndrim personal ndaj ngjarjeve të përjetuara në socializmin stalinist. Autori ka qenë gjithmonë të drejtë kundër të tjerëve, ai ka marrë gjithmonë një qëndrim të ndershëm dhe të sinqertë kundër kolegëve të pandershëm, etj. Këto kujtime shpesh pasqyrojnë një përpjekje për t’u paraqitur para publikut edhe si një aktor social dhe politik aktiv i kohës së shkuar, edhe një dëshmitar i historisë dhe një gjyqtari që jep vendimin mbi veten e tij.
Pjesa më e madhe e këtyre materialeve është shkruar post factum në dy kuptimet e fjalës.
Së pari, janë shumë të gjalla historitë në lidhje me persekutimin e atyre që ishin konsideruar armiqësore ndaj regjimit komunist dhe në këtë kuptim këto shkrime janë në gjendje për të ndërtuar një panoramë mjaft të plotë të represionit penal politik në Shqipëri gjatë historisë socialiste. Nga ana tjetër, është shumë e vështirë për të ndarë kuptim e gjërave, duke përfshirë një arsyetim të lirë, të pavarur të të menduarit racional. Është një analizë e mprehtë e modelit stalinist të socializmit shqiptar, apo kemi të bëjmë vetëm me një protestë, të drejtë, por gjithmonë subjektive, e legjitimuar katërcipërisht nga persekutimi prej të ciluit autorët e tregimeve në fjalë kanë vuajtur. Shpesh, këto dy aspekte janë të ndërthurura me forcë. Ne nuk e dimë nëse ishte persekutimi që prodhoi reflektim kritik në planin e gjykimit kritik të modelit komunist, apo nëse ishte të menduarit kritik antistalinist që ka prodhuar persekutimin.
Së dyti, ne vërejmë se autorët vënë në perspektivë ngjarjet e kaluara historike duke marrë në konsideratë ngjarje të mëvonshme në krahasim me faktet e servirura dhe kryesisht ngjarjet kryesore të shpërbërjes së kampit sovjetik, të rënies të regjimeve komuniste në mbarë Evropën Qendrore dhe Lindore.
Si pasojë, ne njohim një përvojë historike të së kaluarës, një përjetim historik, por që po gjykohet, interpretohet dhe njihet nga një ndërgjegje e mëvonshme dhe kjo përbën një paradoks metodologjik. Faktet janë të interpretuara nga njohuri, të cilat nuk mund të ekzistonin në kohën për të cilën flitet.
E kaluara i shpëton krejtësisht autenticitetit që kërkohet.
Ndërsa kujtimet e dokumentuara në kohën e ndodhisë së fakteve janë shumë të pakta dhe ato që ekzistojnë janë fort të pabesueshme në lidhje me vërtetësinë e tyre, sepse autorët thonë se ata vetë ishin nën efektet e frikës për të qenë të persekutuar thjesht për shkak të shkrimeve të tyre dokumentare.
Kujtimet historike të botuara gjatë tranzicionit post-komunist janë adresuar domosdoshmërisht te një audiencë që është një publik i çliruar nga pesha e së kaluarës dhe relativisht i emancipuar nga e kaluara.
Individë të cilët janë midis 30 e 40 vjeç tani, ne nuk kanë pasur mundësi për ta përjetuar si të rritur ish regjimin komunist. Paradigma e tyre kulturore e jetës shoqërore ka ndryshuar tërësisht. Në kokat e tyre, mënyrat e operimit të shoqërisë së vjetër shpesh bëhen të pakuptueshme dhe madje trajtohen natyrshëm si patologjikisht të sëmura. Kjo gjendje e opinionit publik aktual në një masë të madhe ndikon në mënyrën se si ish stalinistët e persekutuar nga rregjimi totalitar kanë shkruar historinë e së kaluarës.
Këto tregime paraqesin një dimension që nuk mund të mungojë gjatë procedurës për të shkruar ngjarjet historike. Ata janë pashmangësisht edhe një mjet integrimit social i autorëve në një shoqëri që është subjektivisht armiqësore dhe kritike ndaj një regjimi që ata kishin mbështetur qoftë edhe pjesërisht disa kohë më parë.
Tani, është e pamundur të dimë me besueshmëri të mjaftueshme në qoftë se shkrimet në fjalë janë vetëm një produkt autentik i lirisë së ndërgjegjes i autorëve të tyre, apo nëse e shkruara është e kushtëzuar nga strategjitë e tyre për t’u legjitimuar përpara opinionin publik aktual. Ose, më tej, nëse kjo është një përpjekje për të larë hesapet në mënyrë retrospektive me ish-armiqte, shpesh vdekur, po për t’u hakmarrë me personazhe që janë ende gjallë dhe që autorët kanë me ta konflikte të ndryshme politike apo personale.
Në këtë perspektivë, kjo sjelle frikën, metodologjikisht flasim, për një përzgjedhje shumë artificiale dhe subjektive të fakteve historike të raportuara.
Gjithsesi, një gjë është e qartë. Këto përqasje historike janë natyrshëm shumë të ndryshme dhe ndonjëherë ato japin imazhe shumë kontradiktore të fakteve historike, të ngjarjeve dhe figurave politike të së kaluarës.
Kaosi i prodhuar nga shkrimi historik i prejardhur nga ish komunistë me pozita të larta në regjimin komunist, e ka bërë shumë të vështirë për të zhvilluar një riprodhim të besueshëm dhe koherent të fakteve historike të raportuar. Ne jetojmë në një shoqëri që ende nuk e ka bërë zinë e një historie të trishtuar të së kaluarës, ajo mbetet e ndarë lidhur me të kaluarën e vet dhe, rrjedhimisht, lëviz drejt së ardhmes pa qënë e qartë në lidhje me të kaluarën e saj.
