Intervistoi: Violeta Murati
Intervistë/ Çfarë do të bëhet me dokumentet, dëshmitë dhe rrëfimet e “Ad Memorandum”
Dje, ishte dita e mbylljes së firmosjes së tij, ku së bashku me një letër drejtuar kreut të Parlamentit shqiptar, ISKPK publikon edhe kolanën e tretë të botimeve me dokumente arkivore, dëshmi, rrëfime personale etj. Por çfarë do të ndodhë pas ditës së sotme, nëse Parlamenti nuk reagon?! Drejtori ekzekutiv i ISKPK-së, Agron Tufa, në intervistën për “Standard” thotë se kjo do të shënojë nisjen e një reagimi qytetar, në një lëvizje të gjerë të të gjithë atyre që mendojnë se duhet kryer procesi i hapjes së plotë të dosjeve, si dhe miratimi i ligjit të lustracionit paralel.
Prej shtatorit 2013, Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit ka iniciuar një peticion për hapjen e plotë të dosjeve dhe pashmangshëm më të edhe ligjin e lustracionit. Ky peticion është firmosur prej 100 intelektualëve nga Evropa dhe Shqipëria. Dje, ishte dita e mbylljes së firmosjes së tij, ku së bashku me një letër drejtuar kreut të Parlamentit shqiptar, ISKPK publikon edhe kolanën e tretë të botimeve me dokumente arkivore, dëshmi, rrëfime personale etj. Por çfarë do të ndodhë pas ditës së sotme, nëse Parlamenti nuk reagon?! Drejtori ekzekutiv i ISKPK-së, Agron Tufa, në intervistën për “Standard” thotë se kjo do shënojë nisjen e një reagimi qytetar, në një lëvizje të gjerë të të gjithë atyre që mendojnë se duhet kryer procesi i hapjes së plotë të dosjeve, si dhe miratimi i ligjit të lustracionit paralel.
Sot në një nga mediat e përditshme keni publikuar një letër të hapur, drejtuar kreut të Parlamentit, z. Ilir Meta, ku i kërkoni hapjen e dosjeve…
Letra është alternativë, zgjidhni Evropën ose trashëgiminë e krimeve të komunizmit. Të dyja nuk shkojnë, sepse njëra përjashton tjetrën, detyrimisht.
Por, sot në takimin për “Ad Memorandum 2014”, shpallët të mbyllur edhe peticionin me firma të intelektualëve nga e gjithë Evropa përfshirë dhe shqiptarë. Çfarë do të ndodhë pas kësaj dite?
Do të ndjekim se si do të veprojë Parlamenti shqiptar dhe përndryshe, do të përpiqemi të ngremë në lëvizje të gjerë kundërshtimi gjithë bashkëmendimtar dhe qytetar, të cilët nuk janë dakord me anashkalimin dhe zgjidhjen fast food të këtij problemi.
Zoti Tufa, si i keni marrëdhëniet politike me institucionet shtetërore, por edhe me ata që kanë marrë përsipër rishikimin e historisë – pasi ju i përkisni politikës paraardhëse, si emërim?
Ai është emërim i Parlamentit paraardhës, ku varësia ime është institut shtetëror i pavarur, me këtë objekt: të varur nga Parlamenti shqiptar. Qeveria e sotme, me institucionet me të cilat unë duhet të hyj në marrëdhënie, është e bazuar në atë lloj korrektese që ne të kërkojmë bashkëpunim prej tyre. Kemi arritur me Ministrinë e Arsimit, një platformë-marrëveshje për dekomunistizmin e teksteve shkollore, hyrjen e produkteve shkencore që botojmë për edukim në shkollat e gjimnaze dhe një sërë aktivitetesh njohjeje, dokumentare, biseda, filmime etj dhe kemi ngritur komisione dypalëshe që do të hetojnë dhe përcaktojnë për kurrikulën shkollore. Kjo është në letër. Ne kemi rastin t’i vëmë në provë se, sa reale do të bëhet kjo gjë e firmosur në letër.
Po, për çështjen e debatit për hapjen e dosjeve për cilin model, ligj jeni?
Jam njëri ndër nismëtarët e hapjes së plotë të dosjeve sipas ligjit gjerman, dhe jo ndonjë ligji tjetër, që bëhet me ngut, pandashëm me të lustracionit. Përndryshe ligjet gjysmake amnistojnë strukturat e larta të Partisë së Punës dhe të sigurimit të shtetit, që i keni të gjithë në sistemin e drejtësisë, në Parlament, në sistemin arsimor dhe kudo tjetër gjetkë.
A besoni te politika e sotme se do të keni një gjuhë të përbashkët për çështjen e hapjes së plotë të dosjeve? Është dhe rezultati i një sondazhi mendimi qytetar për këtë.
Unë besoj te këmbëngulja, te veprimi dhe fjala e lirë, demokratike, që ka çdo qytetar i Shqipërisë dhe që duhet ta shfrytëzojë deri në fund, sepse nesër mund të kemi një realitet krejt tjetër dhe atëherë nuk e di çfarë të ndodhë. Nuk mund të degradohet kjo çështje. Qytetarët mendojnë shumë më shpesh se ç’mendon politika. Po, patëm një sondazh që u bë para pak kohësh se si qytetarët shqiptarë ata të dënuar e persekutuar, dhe ata që nuk kanë qenë të cenuar nga regjimi, mendojnë po njëlloj; 83% e të papersekutuarve janë për hapjen e plotë të dosjeve, bashkë me 84% të të persektuarve. Është një mrekulli se si përputhen këto dy përqindje, duke menduar të njëjtën gjë. Ndryshe nga ç’mendon politika që ka ardhur gjithnjë duke e degraduar problemin, siç kam përshtypjen se do ta degradojë tani, me ligje të thirrura me ngut për ta miratuar. Këtë unë e quaj shtrim të problemit vetëm për ta çaktivizuar atë. Ne duam një përballje të ndershme, serioze, totale me këtë lloj problemi për hir të së sotmes, dhe sidomos për hir të së ardhmes dhe brezave të tjerë.
Ka një raport kohët e fundit midis shkrimtarëve që nxjerrin romane me insinuata mbi hapjen e dosjeve, si Bashkim Shehu apo Kongoli, pikërisht në këtë moment që ky debat është “i nxehtë”. A mendoni se kjo po krijon zëra kakofonie me vullnetin politik për të shkuar drejt hapjes së dosjeve apo kontribuon duke e ndihmuar kauzën?
Është e vështirë ta thuash se janë zëra kakofonike po megjithatë mund të krijojë: a -idenë se dosjet pak a shumë dihen, duke u mbështetur mbi perceptimin që jep letërsia, edhe mbi dosjet, subjektet mbi të. Ndërkohë kam lexuar një intervistë të Bashkim Shehut, se libri i tij është një fiction letrar dhe dosjet janë krejt gjë tjetër. Nga ana tjetër, ana pozitive është se e bën mendimin për dosjen dhe transparencën publike me të shkuarën akoma më të afërt, si gjendje mendore më të domosdoshme pra, mund të kontribuojë për këtë. Po ashtu mund të kontribuojë edhe të kundërtën, që pak a shumë u krijua ideja se, ç’janë dosjet dhe nuk është nevoja t’i hyhet. Këtë varet si e lexon politika vendimmarrëse në parlament. Dhe për të mos ndodhur asnjëherë nga këto të dyja; është që të hapen plotësisht të gjitha llojet e dosjeve, dhe procesi të bëhet jo me ligjin qeveritar të Erjon Velisë që amniston më shumë sesa është realiteti… Mjafton ligji gjerman dhe nuk ka pse të shpiket rrota e historisë. Kjo do të jetë hapi i parë që na çon te lustracioni i pashmangshëm. Lustracioni është bërja publike e gjitha kategorive jo vetëm të sigurimit të shtetit, por dhe gjithë hierarkisë së Partisë së Punës, sekretarëve të parë të Komiteteve, funksionarët, drejtuesit e institucioneve arsimore, kulturore, mediat. Të gjithë nuk duhet të kenë më të drejtë të rizgjidhen.
Kemi ndërhyrje sërish nga njerëzit e letrave, së fundi është deklarata e Kadaresë mbi hapjen e dosjeve: “Është turp moshapja e dosjeve, ka marrëveshje dinake mes akademikëve, pseudoanalistëve dhe mediave”. Sa besoni mbi këtë deklaratë?
Më duket e besueshme në një sens; sepse ditën që ne shpallëm peticionin me 100 firmat e intelektualëve nga Evropa, i patëm thirrur të gjitha mediat. Të nesërmen pasqyrimi ishte katastrofik. Në televizione e gazeta lajmet ishin të të gjitha gamave të gjithfarshme, nga bota e largët deri në aktet e hajdutërisë e thashethemeve etj., etj. dhe nuk ishte fare lajmi se në Shqipëri ka nisur një peticion i tillë, me firmat e elitës së Evropës në kulturën politike.
Për të tretën herë, Instituti nxjerr kolanën e botimeve “Ad Memorandum”, çfarë synojnë këta?
Është hera e tretë prej krijimit të Institutit që, ne, dalim me një kolanë librash, e cila synon të bëjë të qartë qytetarëve shqiptarë aspekte të përndjekjes, format e terrorit, luftën e klasave, llojet e persekutimit, të dhënë qoftë nga burime të drejtpërdrejtë të arkivave shtetit shqiptar të cilat janë, por historianët shqiptarë, ata që kanë qenë edhe historianë të krimeve komuniste, nuk i marrin parasysh. Këto janë fakte arkivore. Dhe e dyta, është ofrimi për qytetarët shqiptarë i rrëfimeve personale të atyre që kanë vuajtur nën lëkurë dënimet, internimet, persekutimet. Këto afrojnë një pasuri të madhe faktesh dokumentare dhe jetësore, çka sugjeron një realitet krejt të ndryshëm nga ai që ofron linja zyrtare historiografia së Shqipërisë. Sipas mendimit tim, por edhe të tjerëve, kjo është tepër paragjykuese, ndërsa tekstet e historisë së Shqipërisë duhen ç’bunkerizuar, dekomunistizuar, sepse, përndryshe, vazhdon e njëjta propagandë si para viteve `90
Dakord, ju merrni me “zërat e kujtesës”, por si do të garantoni këto dëshmi kur kjo shtresë e të përndjekurve, janë specie drejt ikjes, zhdukjes?
Qasja jonë ka synuar që për aq mundësi e aftësi sa kemi, një grup i limituar vetëm prej shtatë vetësh që arrijmë të bëjmë edhe studime, edhe të mbledhim arkivat, filtrimin. Për t’i gjetur, është vështirë. Ata jetojnë në vende të ndryshëm të Shqipërisë, është një moshë shumë e shtyrë dhe ne kemi merak, merakun të mos ikin pa bërë një rrëfim. Kemi mbledhur mbi 100, por janë pak gjithsesi. Mundësia jonë është e limituara, por arrijmë t’i mbledhim duke orientuar te disa në raste tepër tragjike. Fati i tyre, kuptohet, ata çdo ditë vdesin. Kjo duhej të ishte një punë e filluar shumë më herët në Shqipëri. Është e pashmangshme, një pjesë e kujtimeve vdes tok më ta, dhe kjo është tragjike për ne. Ne mundohemi të shpëtojmë çfarë të mundemi nga jetët e tyre, në mbarim.
Kjo do të thotë se jemi në dorë të dëshmitarëve që po ikin, për shkak se janë zhdukur arkivat, dosjet?
Po, sigurisht për dëmtimet ka zëra nga brenda, dhe jashtë atyre institucioneve ka pasur ndërhyrje, heqje, abuzime… Nuk më takon mua ta them këtë, pasi, nëse vendoset që dosjet të hapen pa përjashtim, atëherë duhen gjetur format e përftimit të protagonizmit. Por ajo që kam ngritur më të madhe, që të mos degradojë kjo kauzë e madhe publike, duke u reduktuar vetëm tek ata 80-lekëshat, që ishin thëniet popullore dikur. Por, të vihet në radhë të parë para përgjegjësisë, që nga ministria dhe strukturat e larta të shtetit duke përfunduar deri tek rojet e burgut, te gjykatësit, prokurorët, tek ata që bënin zinxhirin e dënimit të jetëve njerëzore. Nëse nuk shihen ata të parët, kjo do të bëjë dështimin dhe karikaturën më të madhe që do t’i bëhet kësaj kauze.
“Standard” ka bashkëpunuar para disa viteve me Qendrën e Traumës dhe Rehabilitimit, në ndihmesën për zbardhjen e dëshmive mbi torturat dhe traumat në komunizëm. Ndonëse ishte një natyre pune psikologjike, me filmime, intervista, drejtori i saj, Adrian Kati, është shprehur se dosjet mund të jenë shitur jashtë vendit. Deklaruar kjo qysh në 2006… A ka pasur bashkëpunime mbi këto të dhëna mes jush?
Nuk kam dijeni mbi këto deklarata, që në fakt është tepër dramatike, shumë për t’u shqetësuar dhe është mirë të shtjellohen pasi kanë interes të madh publik. Me Qendrën e Traumës dhe Rehabilitimit kam bashkëpunuar, sa herë më janë afruar, i kam ftuar. Kemi pasur konferencë të përbashkët, dhe besoj se do ta rrisim bashkëpunimin. I vlerësoj për një pjesë gjërash që janë serioze. E gjithë ndjeshmëria jonë e përbashkët është tek shpëtimi i dokumentacionit, i narratives së të ish-persekutuarve.
Deri tani folëm për anën morale, por e gjitha kjo ka një kosto financiare për t’u përballuar, si është menduar?
Që kur u krijua Instituti, në kuptimin financiar pothuaj ordinere, pa organika, dhe pa buxhet. S’kemi pasur buxhet as vitin e parë, dhe as të dytin. Pavarësisht se në ligj thuhet produkti studimor financohet nga shteti. Dy vitet e fundit kemi pasur një sasi fare të vogël. Ajo që ishte thelbësore dhe negative ishte stafi, tepër i vogël. Ishte stafi më i pakët i gjithë rrjeteve të Instituteve të tilla. Bullgaria ka 122 specialistë, për të mos flasim për Poloninë se ka mbi 2 mijë persona. Të përballosh një oqean arkivash me shtatë vetë, është e pafalshme. Unë e kam kërkuar vazhdimisht në çdo raport, në parlament për pozicione të reja pune, pasi është e papërballueshme por kam përshtypjen se ata as nuk i lexojnë raportet.
