Ismail Kadare
Shkurti erdhi edhe më i ngrysur se janari. Zakonisht, ai është muaji më i keq në Tiranë. Shqiptarët kanë për të shumë proverba, dhe gjuha shqipe, me sa di unë, është e vetmja në Europë që e ka emërtuar atë “shkurt” (muaj të shkurtër), me njëfarë përçmimi. Dhe vërtet, midis janarit të ftohtë, por fisnik, dhe marsit djaloshar, shkurti ngjan, gjithsesi, i zymtë.
Pati vërtet më shumë vdekje se zakonisht apo u duk kështu, ngaqë njerëzit shpeshtuan vizitat në ceremonitë e përzishme, ku më mirë se kudo mund të merrje vesh lajmet?
Edhe më parë, në zi flitej më lehtë. Me sa dukej, prania e vdekjes e bënte të folurën më të saktë e më të vërtetë, duke larguar parullat e formulimet banale të ditës. Merrej me mend se ç’flitej në këto ceremoni në shkurtin e vitit 1990. Pandehma nga më të papriturat. Shpresë, humbje shprese, dëshpërim, prapë shpresë. Do të ketë zbutje. Do të ketë shtrëngim. Do të ketë kongres të jashtëzakonshëm të partisë. Do të lirohen të gjithë të arrestuarit e “orës gjashtë”. Nuk do të lirohet asnjë. Ramiz Alia ka thënë: mjaft!, por dikush e dinte këtë “mjaft” për mirë, e dikush për keq.
Të tjerë thoshin se do të kishte prapë demonstratë. Se po kërkoheshin organizatorët. Se ishte një bërthamë intelektualësh të shquar, që e drejtonte lëvizjen. Se Ramiz Alinë e kishin plagosur etj., etj.
Të gjitha këto kishin një bazë: ndihej çdo ditë luhatja e udhëheqjes. Urdhrat vinin kundërthënës. Një ditë policët shfaqeshin me shkopinj gome dhe të krekosur, ditën tjetër kokulur dhe pa shkopinj. Pas dy ditësh gjithçka përsëritej.
Të gjithë ishin përfshirë në këtë vorbull, që, e parë nga një sy i jashtëm, mund të dukej si e marrë. Kishte raste që njerëzit përpiqeshin të çliroheshin sadopak prej saj. Ftonin miq për darkë, vallëzonin, shtireshin sikur jeta rridhte normale. Por mu atje ku s’pritej, midis tringëllimës së gotave, përqafimit gjatë vallëzimit ose fillimit të një flirti, plaste pyetja: ç’do të bëhet?
Ishte kjo pyetje që më bëri t’i kërkoj një takim presidentit.
Më 3 shkurt, në orën 11.00, ia thashë sekretarit kërkesën, duke i nënvizuar se nuk kisha ndonjë gjë të ngutshme, kështu që shefi mund të më priste kur të kishte kohë të lirë.
Pas një ore, sekretari më telefonoi.
– Shoku Ramiz dëshiron të flasë me ju.
Në telefon zëri i presidentit ishte i çlirët, si përherë kur kishim biseduar.
– Kishe kërkuar të takoheshim, – tha. – Me gjithë qejf. Mund të vije menjëherë, por më 12.30 do të pres dy ambasadorë.
– Shoku Ramiz, unë i thashë sekretarit se nuk kisha asgjë të ngutshme…
– Po, po, më tha. Megjithatë, edhe unë kisha dëshirë të të takoja. Si thua, e lëmë për nesër? Madje, mund të caktojmë edhe orën qysh tani. E ke mbarë, për shembull, në orën një në drekë?
– Kur të dëshironi ju.
E njihja prej vitesh presidentin, megjithatë, mënyra njerëzore e tij më preku. Nuk ishte vetëm çështje sjelljeje, etike. Një mënyrë e tillë tregonte një gatishmëri për dialog, ta bënte më të lehtë t’i thoshe gjithçka, madje, të nxiste për këtë.
I isha mirënjohës për këtë. Ende sot, në kohën që i shkruaj këto radhë në Francë, pavarësisht nga ato që kanë ndodhur, mirënjohja më ka mbetur. Sepse, ashtu si diktatura, edhe liria ushqehet nga shumë burime, të dukshme e të padukshme. Një hap, një gjest, një dialog në kohën e duhur ka qenë i domosdoshëm për hapat dhe guximin që erdhën më pas. Prandaj atyre që i bënë ato, qoftë dhe për njëfarë kohe, qoftë edhe pse i ndërprenë më pas, mirënjohja s’ka pse t’u mohohet.
E njihja mirë presidentin, jo vetëm ngaqë kisha pasur shumë herë punë me të, gjatë një çerek shekulli që ai kishte drejtuar propagandën dhe kulturën, por për rrethana të veçanta. Ne kishim pasur dy miq të përbashkët, që kishin rënë në fatkeqësi. Që larg ku ishin, njëri në gjysminternim, tjetri në burg, ata vazhdonin të na lidhnin të dyve si një shirit zie. Kjo lidhje e tërthortë prej të tretësh, të kthyer, tashmë, në hije, paskësh një fuqi të veçantë. Në regjimet totalitare, qëllon shpesh që pas dënimit të miqve ose të të njohurve, një hije e zezë bie mbi gjithë rrethin. Miqësitë ftohen, prishen, të gjithë i largohen njëri-tjetrit, përpiqen të harrojnë darkat ku kanë qeshur e kanë folur, ngaqë ndoshta kështu iu duket se largojnë rrezikun që prej kohësh iu vërtitet. Për zyrtarët dhe karrieristët kjo gjë është dhjetë herë më e ndjeshme.
Që kjo nuk kishte ndodhur midis meje dhe presidentit të ardhshëm, merita ishte kryesisht e tij, sepse ishte ai që rrezikohej më shumë. T. Lubonja,2 një nga njerëzit më të aftë e më të zgjuar që kisha njohur, miku i tij më i ngushtë dhe një ndër miqtë e mi më të afërt, që nga gropa e burgut, ku ishte dënuar me pesëmbëdhjetë vjet, nuk kishte krijuar kurrfarë hijeje midis nesh. Përkundrazi, dashamirësia e R. Alisë dhe anësia e tij ndaj meje, që ai e përmend edhe në letrën e fundit të tij, erdhën duke u shtuar. Kësaj anësie unë i jepja përherë një domethënie që kapërcente personin tim. E mendoja si një brengë të tij, nostalgji, besnikëri ndaj diçkaje të shuar dhe shpresë, shpresë se diçka e mirë fshihej gjithmonë në horizont.
E gjithë kjo merrte një kuptim më të gjerë për faktin se, si miqësia jonë e dikurshme me T. L., ashtu dhe anësia e tij e ta-nishme, ishin të njohura prej të gjithëve. Madje, aq mirë diheshin, saqë herë-herë dëgjoja copëra hungërimash andej-këndej: s’do mend, shkojnë mirë bashkë, kanë qenë dikur në një klan, por nejse, do t’u vijë koha të gjithave, partia nuk harron kurrë…
Ishte, me sa dukej, kjo arsyeja që unë, që e kisha aq të lehtë, si pezmatimin, si harresën e shpejtë, nuk zemërohesha dot vërtet me të. Rastet për t’u acaruar nuk kishin qenë të pakta. Një ndër më të hidhurit kishte ndodhur në vitin 1975, pikërisht në zyrën ku do të shkoja ta takoja tani. Kritika e tij ndaj meje, për shkak të vjershës që u quajt “Pashallarët e kuq”, ishte aq e ashpër (dhe kjo përpara njëzet zyrtarëve që mbanin shënime midis një heshtjeje varri), saqë unë e kisha ndërprerë me pyetjen:
– Sipas këtyre që thoni, ju mendoni se unë jam një armik i këtij vendi?
– Atë do të na e thuash ti, – qe përgjigjur ai.
– E pra, po jua them që tani, unë nuk jam armik.
(Një orë më pas, ndërsa po ia tregoja sime shoqeje ç’kishte ndodhur, i thashë se, ndërsa e dëgjoja, herë pas here sytë më shkonin te dritarja që kisha përballë, ngaqë më dukej se hedhja prej saj ishte më e lehtë se ai tmerr.)
Pjesëmarrës të asaj seance, më kanë thënë më pas: tani që po e kujtojmë, na duket si një makth. Kjo duhet të jetë kritika më e egër që i është bërë ndokujt në këtë vend.
Në këtë mbledhje ai tha, midis të tjerash, fjalët: “Unë nuk e di si e ke kuptuar ti miqësinë me mua. Unë e kam parë atë gjithmonë si miqësi brenda parimeve të Partisë” (kishte dy vjet që T. L. ndodhej në burg). Ndonëse ai e bëri këtë në formë pyetjeje, unë nuk iu përgjigja.
Një acarim tjetër me të kishte ndodhur më 1982, në kohën që dihej se ai ishte, ndërkaq, pasardhësi i Enver Hoxhës dhe, praktikisht, e drejtonte vendin. Këtë herë ishte romani “Nëpunësi i pallatit të ëndrrave” që u bë shkak. Përveç frazës “unë i kuptoj drejt kritikat që bëhen për të mirën e letërsisë”, unë nuk bëra kurrfarë autokritike, ndonëse në Plenumin e Lidhjes së Shkrimtarëve ishte e pranishme gjysma e Byrosë Politike, me në krye atë vetë, presidentin e ardhshëm.
Edhe pas kësaj, marrëdhëniet tona vazhduan si më parë. Në të vërtetë, unë i kisha sjellë atij jo pak telashe, ngaqë gati gjysma e veprave të mia kishin pasur probleme serioze pas botimit dhe, përderisa ishte ai që drejtonte propagandën, trazimet binin përherë mbi të.
Por nuk isha vetëm unë që e kisha vështirë të pezmatohesha me të. Kisha pyetur njerëz të tjerë dhe më kishin thënë të njëjtën gjë. Kështu, ndoshta, shpjegohet që, në pranverë të vitit 1990, ai ishte gati i adhuruar prej shumicës së shqiptarëve, kurse ata që kishin vënë shpresat mbi të ishin pothuajse të gjithë, duke përfshirë këtu edhe të burgosurit.
Ishte ora një pas mesdite, kur hyra në zyrën e tij. Isha përgatitur gjithë mëngjesin për takimin dhe s’kisha kurrfarë droje apo mëdyshjeje për asgjë. I thashë se kisha ardhur t’i flisja fare haptas për gjithçka dhe ai m’u përgjigj se pikërisht këtë priste prej meje.
E dija se bisedat në zyrën e tij regjistroheshin, por kjo s’më krijonte asnjë bezdi. Përkundrazi, më pëlqente që gjithçka të mbetej e dëshmuar.
Së pari i fola për orën e ligë që po kalonte kombi shqiptar, si këtu në Shqipëri, ashtu dhe në Kosovë dhe se si kjo orë e ligë, dhe asgjë tjetër, duhej të diktonte gjithë mendimet, gjithë përkushtimin tonë. Kuptohet që u përmendën ngjarjet e Lindjes, Rumania, dhe dy rrugët për të shmangur katastrofën: njëra, rruga e dhunës, që parashtrohej nga konservatorët, dhe tjetra, ajo e demokratizimit. Kur nënvizova se s’kisha asnjë dyshim se ai ishte për këtë të dytën, bëri “po” me kokë.
Por për demokraci duhet punuar, vazhdova, sepse disa gjëra, që më parë janë falur, tani nuk falen më. Po hyja në thelbin e bisedës: shkelja e të drejtave të njeriut në Shqipëri. E dija që kishte shfryrë kundër meje, kur e kisha ngritur këtë problem gjashtë muaj më parë në një artikull për romanin “Thikat” të N. Tozajt, por kjo s’më krijonte asnjë kompleks. Unë, gjithashtu, kisha shfryrë kundër tij, gjë që, me siguri, ai e kishte marrë vesh, dhe kjo histori vazhdonte qysh prej njëzet vjetësh, pa i prekur në thelb marrëdhëniet tona.
I thashë se Shqipëria duhej të hiqte dorë një herë e mirë nga konceptet idiote që kishte për të drejtat e njeriut, se të drejtat e njeriut, para se të kishin lidhje me strehimin, punësimin dhe sigurimet shoqërore, kishin të bënin me shkeljen e ligjeve, dhunën policore, burgjet dhe diktaturën.
Për herë të parë pas gjysmë ore, ai më ndërpreu me qetësi:
– Po ato të parat, a nuk hyjnë në të drejtat e njeriut?
– Pa dyshim që hyjnë, por ato s’kanë kurrfarë kuptimi pa të tjerat, pjesën e zymtë të çështjes.
Vazhdova t’i flas për këtë, ngaqë e dija se prej vitesh propa-ganda shqiptare, e ndihmuar nga disa pseudofilozofë e pseudo-akademikë, i kishte mbushur mendjen vetes se të drejtat e njeriut nuk kishin të bënin me diktaturën, por me problemet shoqërore dhe se ato, për vende të ndryshme, ishin të ndryshme.
I tregova se para dy muajve, kur kisha marrë pjesë për herë të parë në mbledhjen e Akademisë së Shkencave morale e politike në Paris, më ishin skuqur veshët nga turpi, ngaqë referati kryesor merrej kryesisht me mënyrën se si diktaturat e ndryshme përpiqeshin të përligjnin shtypjen. Për fat, referuesi nuk e përmendi Shqipërinë, vazhdova, por diktaturat e tjera që u përmendën kishin të njëjtën mënyrë përligjjeje si ne.
Ai më dëgjonte me vëmendje dhe unë vazhdova t’i flas se sot bota e qytetëruar ka një koncept unik për të drejtat e njeriut, se ato janë universale e nuk mund të jenë të grimcuara (morcelés) sipas vendeve të ndryshme. Të deklarosh se në Shqipëri nuk shkelen të drejtat e njeriut, është absurde, vazhdova. Mjafton një pyetje e thjeshtë: ç’kanë bërë këta ministra të brendshëm të dënuar njëri pas tjetrit si kriminelë? Dihet se ministra të tillë, gjëja e parë që bëjnë është që qysh nga mëngjesi e gjer në darkë të shkelin të drejtat e njeriut.
Ai më dëgjoi dhe pak, pastaj tundi kokën i ngrysur.
– Ti ke të drejtë, – tha. – Në Shqipëri shkelen të drejtat e njeriut.
Ishte hera e parë që dëgjoja një pohim të tillë, dhe nga kush, nga shefi i shtetit.
I gjallëruar, kalova te të burgosurit politikë. Shqipëria i kishte të gjitha kushtet të kthehej në një shtet të vërtetë demokratik. Shqiptarët, ndryshe nga disa popuj ballkanas e mesdhetarë, nuk kishin prirje anarkike, i nderonin rregullat, qoftë edhe të rrepta e absurde (çka rridhte prej kodit të tyre të lashtë zakonor), shkurt, në këtë pikëpamje, ata iu ngjanin gjermanëve, kështu që procesi i demokratizimit nuk do të krijonte rrëmujë e keqkuptime si në disa vende. Shqipëria, për shembull, mund të ishte një vend pa të burgosur politikë.
Këtu, ai më ndërpreu dhe një copë herë folëm për këtë. Ai më tha: po armiqtë, ata që duan të marrin me forcë pushtetin, t’i lëmë të lirë? Iu përgjigja se ata që përpiqen të marrin pushtetin me mjete të paligjshme nuk janë kundërshtarë politikë, por terroristë, që në çdo vend dënohen. Vazhduam të diskutojmë dhe ai më tha numrin e përgjithshëm të të burgosurve në Shqipëri, diçka më pak se pesë mijë, por pa përcaktuar se sa prej tyre ishin politikë. Gjatë bisedës, për këtë pikë kisha dashur t’i thosha: Ma thuaj haptas, ç’të pengon t’i lirosh të gjithë? Ti e di që shumica janë të pafajshëm, si T. L. që, më në fund, e lirove para pak kohe. Ti e di që shumica janë të parrezikshëm për shtetin, se lirimi i tyre do t’i sillte shumë dobi vendit, saqë edhe sikur disa të nisnin të merreshin vërtet me “veprimtari armiqësore”, kjo e keqe do të ishte e papërfillshme në krahasim me të mirën.
Isha i sigurt se në thellësi të tij ai mendonte njëlloj si unë. Se e dinte që mbajtja e tyre ishte e kotë, se nuk kishte frikë prej tyre, por nga tjetër gjë. Kishte frikë nga shkelja e një tabuje. Një shtet socialist nuk mund të mendohej pa të burgosur politikë. Ishte njëlloj si ta mendoje shtëpinë pa themele ose pa çati. Shkurt, ishte thelbi i diktaturës që prekej.
Megjithatë, kundërshtimi i tij qe i dobët dhe unë e ndjeva se një gjysmë suksesi e kisha arritur, ndërkaq. Fill pas kësaj, një nga pikat kryesore që në shënimet e mia e kisha emërtuar me fjalën “LOPËT”, nuk e di pse, ndoshta i etur për një arritje më të plotë, ndoshta për të ndërruar temën, e zhvendosa në çast përpara politikës së jashtme.
Çështjen e shtrova kështu: Shqipëria, pavarësisht se ç’thu-hej në propagandën zyrtare, s’ishte aspak një vend i varfër dhe shqiptarët mund dhe duhej të jetonin shumë më mirë. Shqipëria nga çdo pikëpamje është më e pasur se Greqia dhe, përgjithësisht, shqiptarët kishin jetuar më mirë se grekët. Ata ushqeheshin më mirë (në Jug të vendit mbaheshin mend karvanët grekë që vinin për të gjetur ushqime në Shqipëri) dhe banesat, me përjashtim të ca zonave fushore, i kishin të mëdha dhe solide. Njerëzit përherë e më shpesh bëjnë pyetjen: pse sot nuk jetojmë mirë? Cili është shkaku? Cila është pengesa? Një akuzë e tmerrshme po formulohet kudo: shkaku është se dikush nuk do që njerëzit të jetojnë mirë. Se dikush mendon se, për t’i sunduar më mirë njerëzit, duhet që t’i varfërosh.
– Si mund të mendohet kështu? – më ndërpreu ai, por me zë të pasigurt.
Iu përgjigja se, në mungesë të një shpjegimi tjetër, njerëzit kishin të drejtë të mendonin kështu. Ata mund t’i gabosh duke iu përmendur ditë e natë në shtyp krizën e ekonomisë botërore, të këqijat e borxheve, çmimet e naftës, rendimentet e ulëta, burokra-tizmin, liberalizmin etj., etj., por vjen një pikë, kur nuk i gabon dot. Dhe kjo është pyetja e tmerrshme: kur dihet nga të gjithë se, po t’u japësh lopë e bagëti fshatarëve, mirëqenia ngrihet menjëherë, se lopa nuk ka lidhje as me sistemin monetar botëror, as me naftën, as me interesat amerikane në Golf e as me ripërtëritjen teknologjike të uzinave të Tiranës etj., atëherë ç’e pengon këtë gjë? Doktrina marksiste-leniniste? Teza e Leninit se prona e vogël çdo ditë e çdo orë pjell kapitalizmin? Me fjalë të tjera: socializmi?
Në Komitetin Qendror kishte sharlatanë që, gjoja për hir të parimeve marksiste, ishin gati të linin të vdiste urie popullin shqiptar. (Ai vetë, Ramiz Alia, para dy vjetësh e kishte përsëritur në një fjalim frazën e mallkuar të Enver Hoxhës: “Shqiptarët do të hanë bar, por nuk do të heqin dorë nga mbrojtja e marksizëm-leninizmit”, por këtë unë nuk ia përmenda.) Ata s’kishin turp të përsëritnin andej-këndej se, po t’u jepej bagëtia fshatarëve, prekej doktrina.
Ju i dhatë fshatarësisë dy qengja në fillim të janarit, vazhdova, dhe e patë se shumica e fshatarëve i kthyen mbrapsht. Ata i kthyen qengjat, sepse nuk kënaqen me vogëlsira. Ata duan lopën dhe, në qoftë se ju ua vononi atë, pas një viti nuk do të pranojnë as lopën. Ju e bëni me vonesë gjithçka, ndaj gjithçka shkon dëm, sepse gjëja e vonuar nuk gëzon askënd. Makina ka humbur ritmin, ajo rrotullohet bosh dhe kjo është e tmerrshme.
U ktheva përsëri te dhënia e lopës, me një këmbëngulje që dikujt mund t’i dukej e habitshme, ngaqë unë quhesha një shkrimtar që nuk interesohesha fort për problemet e fshatit. Por çështja e lopës nuk ishte thjesht një çështje fshati. Gjithë muajt e fundit kisha biseduar me gazetarë që shkonin me shërbim në rrethe, me ekonomistë, me mjekë të shquar dhe të gjithë sillnin të njëjtën tablo të trishtueshme: varfërimi i fshatarëve ishte i padurueshëm, qindra-mijëra fëmijë nuk pinin më qumësht e nuk hanin mish. Po shfaqeshin sëmundje të papara, të shkaktuara nga mosushqimi. E keqja po prekte themelet e racës.
Lopa duhej të jepej menjëherë. Ajo do të shëndoshte jo vetëm fshatin, që përbënte dy të tretat e popullsisë, por gjithë vendin. As qengjat, as dhitë nuk zëvendësonin dot lopën. Kurrsesi, dhitë, delet apo qengjat…
Ndërsa flisja, ndieja se një pezm i panjohur, i turbullt po më kapte, ndërkaq, kundër këtyre bagëtive të imëta. Ishte pjesa artistike e trurit tim që po vihej në lëvizje. Vetëm ajo ishte e aftë të ngjyronte në zi diçka që nuk e kisha menduar kurrë si të tillë. Pra, dhitë e qengjat po më ngjanin vërtet një gjë e keqe, gati-gati staliniste.
Pra, vetëm lopa… S’ishte e rastit që në letërsinë shqiptare të së kaluarës kishte aq skena të dhimbshme për të. Ju e dini, shoku Ramiz, prozën e famshme të Migjenit, ku malësorët në një natë të acartë e afrojnë lopën te zjarri dhe një foshnjë ngrin për shkak të saj. Ju e dini si këndohet në baladat e lashta “Kau i zi”…
Kisha vënë re se baladat e moçme ishin mjeti më i mirë kundër dogmave staliniste. Sido që t’i trajtoje, ato ishin përherë kundër, thua se enkas qenë krijuar prej kombit për këto kohë të vështira.
Presidenti dukej i tronditur. Trysni për dhënien e bagëtisë kishte pasur nga shumë njerëz, por e ndjeva se kjo ishte shtysa vendimtare.
Fill pas kësaj folëm për politikën e jashtme. Më tepër se kurrë Shqipëria kishte nevojë për hapje. Mjaftonte vetëm çështja e Kosovës, për të flakur çdo mëdyshje. Ora e ligë, për të cilën kisha folur në fillim, e bënte të detyrueshëm këtë proces. Në verë të vitit 1989, kur presidenti Mitterand, pas festimeve të dyqindvjetorit të Revolucionit Francez, më kishte ftuar për të ngrënë mëngjes në Elize, i kisha thënë, midis të tjerash, se demokratizimi i Shqipërisë, i Kosovës dhe i Serbisë ishin pjesë të një mekanizmi të ndërlikuar. (Isha takuar me presidentin francez pa marrë leje nga askush, gjë që nuk qe pritur mirë në Shqipëri, çka u duk në faktin që shtypi nuk e botoi lajmin. Megjithatë, pas kthimit askush nuk më qortoi për asgjë, vetëm se, për të treguar mosmiratimin, asnjeri nuk më pyeti se ç’kisha folur me të.)
Ora e ligë e kombit shqiptar kërkonte marrëdhënie të ngutshme diplomatike me SHBA-në dhe BRSS-në. I përmenda dy superfuqitë, por u përqendrova kryesisht te SHBA-ja, ngaqë e dija se Bashkimi Sovjetik i kishte, ndërkaq, mbrojtësit e vet, ngaqë gjysma e atyre që punonin në KQ mezi ç’e prisnin riafrimin me të. Kurse për SHBA-në ende s’guxonte të fliste njeri. Nga ana tjetër, prej kohësh quhesha si “përfaqësues i Perëndimit” dhe unë jo vetëm nuk e fshihja këtë gjë, por as përpiqesha ta drejtpeshoja (zakon i mallkuar i burokracisë së Lindjes, ku në gjithçka shikon gjoja të dyja anët, ndonëse dihet që kujdesi është gjithmonë te njëra).
Unë nuk mund t’i thosha presidentit tim se, gjatë festimeve të dyqindvjetorit në Francë, duke përfituar nga rasti që, si i ftuar personal i Mitterandit, dy ditë rresht kisha ngrënë drekë dhe darkë në një sallë me kryetarët e shteteve, kisha mundur t’i shpreh presidentit Bush mirënjohjen që SHBA-ja mbronte çështjen e shqiptarëve në Kosovë, si edhe t’i kërkoja ndjesë që, pavarësisht nga kjo, shtypi shqiptar vazhdonte, në mënyrë mosmirënjohëse e meskine, të sulmonte SHBA-në.
Megjithatë, ia thashë gjithçka tjetër: që historikisht SHBA-ja ishte i vetmi shtet që e kishte mbrojtur çështjen shqiptare në fillim të shekullit dhe tani, në fund të tij, që ne ishim të detyruar të ishim mirënjohës për këtë, që, ndryshe, nuk do të përgjigjeshim dot përpara historisë.
E ndieja që edhe në këtë pikë kisha një mirëkuptim me të, por në çast, midis shënimeve të mia, pashë emrin e S. Lazrit.
E kisha rrethuar me të kuqe atë emër, pa kurrfarë shënimi anash, ngaqë s’qe nevoja për të. Këshilltari kryesor dhe, ndoshta, i vetëm i presidentit për politikën e jashtme, i shquar për urrejtje kundër intelektualëve, e sidomos kundër shkrimtarëve (ndonëse mbante titullin “profesor”), filosllav dhe me sedër të sëmurë, ai quhej nga të gjithë ne si një pengesë serioze për hapjen e Shqipërisë ndaj botës. Isha i sigurt se, po të mos i dilja përpara, xheloz siç ishte, do të bënte çmos të asgjësonte çdo rezultat të mirë të bisedës sime me shefin e shtetit.
Ora po i afrohej treshit dhe s’kisha as kohë, as energji të gjeja një mënyrë disi elegante për ta sjellë bisedën tek ai, ndaj i rashë fare drejt.
– Nuk di ç’thonë për këto probleme këshilltarët tuaj, por jam i sigurt se ndonjëri prej tyre, për shembull, Sofo Lazri, nga urrejtja që ka për shkrimtarët, do të ishte kundër meje në gjithçka.
Ai tundi kokën në shenjë kundërshtimi.
– Ai është këshilltari im kryesor dhe shumë i aftë, – më tha.
– Ai mund të jetë i aftë, por ju, me siguri, e dini se ai nuk e do inteligjencien, ndaj edhe inteligjencia nuk e do atë.
Presidenti buzëqeshi.
– Që të të vërtetoj se edhe ti s’je i drejtë në çdo gjë, po të them se lidhur me SHBA-në, ai më ka paraqitur të njëjtin argumentim, madje, identik me tëndin, aq sa, kur ti po flisje, më shkoi mendja se mos jeni takuar përpara bashkë.
– Më vjen mirë për këtë, – thashë dhe për një grimë më breu pendimi, por ai çast qe i shkurtër. – Natyrisht, më bëhet qejfi dhe do të dëshiroja ta kisha gabim, megjithatë, jam i sigurt se, në qoftë se ai do ta dëgjonte bisedën tonë, do të përpiqej të rrëzonte gjithçka që unë ju paraqita.
Presidenti vazhdoi të buzëqeshte.
– S’je i drejtë, – tha.
Si njeriu që e kreu në fund një punë të bezdisshme, por të domosdoshme, shpejtova të kaloj te dy çështje të tjera: Stalini dhe feja. E kisha ngritur edhe më parë punën e tyre, ndaj e kisha fare lehtë tani. Ishin dy çështje që mund të zgjidheshin shpejt, por që i rëndonin aq shumë emrit të Shqipërisë. Kudo Stalini qe bërë një figurë e urryer, si në Shqipëri, si në Kosovë. Ai kishte përdorur fjalë të shëmtuara, prej banditi, kundër kombit shqiptar, ndaj mjaftonin vetëm ato për ta braktisur menjëherë. Shtatoret e tij duhet të hiqeshin, emri i tij duhej të zhdukej njëherë e përgjithmonë.
Për sa i përket fesë, ajo po hakmerrej qysh tani për ndalimin. Në të ardhmen hakmarrja do të ishte më e fuqishme, ndaj gabimi i bërë duhej ndrequr sa më shpejt. Grekët kishin të drejtë që ankoheshin për minoritetin e tyre lidhur me fenë. Gjithë marrëdhëniet e mira etnike midis dy kombeve po errësoheshin për një marrëzi. Duhej të niste hapja e kishave pikërisht nga minoriteti grek. (Ne jemi komb tjetër, ju bëni si të doni, ne i duam kishat.) Pastaj nga katolikët në Shkodër e nga të krishterët e tjerë. Myslimanët, po të donin, le t’i hapnin edhe ata xhamitë, megjithëse unë kisha mendimin se myslimanët do të ishin më pak të zellshmit nga të gjithë për këtë. Isha i bindur se prirja e Shqipërisë do të ishte drejt fesë së krishterë, ngaqë ajo lidhej me kulturën, kujtimet e vjetra dhe nostalgjinë e kohës paraturke. Me kalimin e viteve, feja e vonë islamike, e ardhur bashkë me otomanët, do të zbehej (së pari, në Shqipëri e më pas në Kosovë), gjersa t’ia linte vendin fesë së krishterë ose, më saktë, kulturës së krishterë. Kështu që, së paku, nga një e keqe (ndalimi i fesë, më 1967) do të vinte një e mirë. Kombi shqiptar do të bënte një korrigjim të madh historik, çka do të shpejtonte bashkimin e tij me kontinentin mëmë: Europën.
Ai më dëgjoi i menduar, pa më thënë as “po”, as “jo”. Ora po afronte tre e gjysmë. I kërkova ndjesë për kohën, por ai më tha të mos shqetësohesha. Me shpejtësi përpiqesha t’ia thosha ato që më kishin mbetur. Disa herë u ktheva e u riktheva te të drejtat e njeriut, te represioni, te psikoza e njerëzve të Sigurimit, sidomos te mashtrimet dhe dezinformimi që bënin me qëllim që ta paraqitnin veten si shtylla, pa të cilat, shteti do të rrënohej. I thashë se një pjesë të udhëheqjes populli e urrente, por nuk shihej në horizont ndonjë prirje për të përmbysur shtetin.
Diçka para orës katër dola nga zyra e tij, nën vështrimin disi të habitur të sekretarit dhe të truprojës.
(Marrë nga libri i I. Kadaresë “Nga një dhjetor në tjetrin”. “Nga një dhjetor në tjetrin” u shkrua midis dhjetorit të vitit 1990 dhe janarit të vitit 1991, për t’u botuar po atë vit në Paris, në dy gjuhë, shqip dhe frëngjisht. Në Francë dhe në vende të tjera libri u botua nën titullin “Pranvera shqiptare”. Libri botohet në Shqipëri për herë të pare në vëllimin XX të veprës së plotë të Kadaresë, Onufri, Tiranë, 2009)
