Çelo Hoxha
Mid’hat Frashëri shkroi gjatë jetës së tij një radhë portretesh kushtuar njerëzve të shquar, të huaj ose shqiptarë, mes të cilëve Presidenti amerikan Franklin, Napoleoni, Naim bej Frashëri dhe, kur ishte në moshë të pjekur si shkrimtar, shkroi, si parathënie të librit të tij me vjersha, portretin e Murad bej Toptanit.
Murad Beu sot njihet fare pak nga shqiptarët. Si shumë të tjerë, mes tyre dhe vetë Mid’hat Beu, ai u mënjanua nga librat e historisë së shtetit shqiptar, nga historia e letërsisë dhe nga historia e arteve, megjithëse në të gjitha këto fusha kishte kontribut të çmuar. Për shembull, ishte një nga firmëtarët e pavarësisë ose i pari skulptor shqiptar që ka gdhendur Skënderbeun. Të kompleksuar nga origjina e tyre e ulët ose ngjitja e tyre kriminale në pushtet, komunistët menduan se barazoheshin me njerëzit më të shquar të kombit, duke i fshirë këta të dytët nga historia e Shqipërisë.
Kujtimi i parë i Mid’hat Beut për Murad Beun ka qenë në shtëpinë e fëmijërisë në Stamboll, ku ai shkonte për të kuvenduar me Abdyl bej Frashërin “për Shqipërinë, për Tiranën, për Durrësin”. Shkurt, “bënin politikë”.
Nga përshkrimi i Mid’hat Beut, lexuesi krijon përshtypjen se “rreth motit 1887” Murad Beu ishte një mesoburrë, që fliste me respekt, seriozitet dhe gjëra të pakuptueshme për një fëmijë shtatë vjeç. Në realitet, Murad Beu ishte burrëruar herët, ishte vetëm 21 vjeç.
Zanafilla e jetës së Murad bej Toptanit ngjan me fillimet e shumë shqiptarëve sot, të cilët kanë lindur, gjatë diktaturës komuniste, në kampe internimi. Murat Beu lindi në Aka të Turqisë, në 1866. I ati, Said Toptani, ndodhej aty i internuar prej kohësh nga Porta e Lartë për veprimtarinë e tij si patriot shqiptar. Në internim ai kishte krijuar dhe familje me Hanifenë, vajza e Ahmet Pedis Kartajit, një luftëtar nga Kaukazi, i cili ishte internuar për të njëjtat e arsye me Said bej Toptanin. Të dy kishin luftuar kundër sulltanit, kuptohet, secili për vendin e tij.
Familja e Toptanëve ka qenë një nga familjet më të mëdha e më të dëgjuara për një kohë të gjatë në Shqipëri. Komunizmi vazhdoi kundër tyre luftën e Portës së Lartë, e cila u ndërpre, për rreth tri dekada, krijimi i shtetit shqiptar. Me grabitjen që i bënë pronës, jo vetëm të toptanasve, por të gjithë njerëzve të pasur, komunizmi e çoi në ekstrem politikën osmane të ndëshkimit.
Të mos ngatërrohen gjërat: osmanët bënin politikën osmane, komunistët shqiptarë bënin politikën e serbëve.
Said bej Toptani kishte studiuar në Francë. Pas shkollës botoi një fjalor tri gjuhësh persisht-turqisht-arabisht. Ai u bë një nga njerëzit e parë që u munduan për caktimin e një alfabeti në gjuhën shqipe. Në kohën e Kongresit të Berlinit, i ndodhur në Stamboll, Said Toptani nënshkroi, së bashku me shumë patriotë të tjerë, mes të cilëve dhe hartuesi i tekstit, Pashko Vasa. Fotokopja e kësaj letre është botuar për herë të parë në 1928, në gazetën “Djalëria”, e cila dilte në Vjenë dhe është riprodhuar më vonë dhe në librin “Murad Toptani”, 1878. Në Lidhjen e Prizrenit ai u zgjodh një nga anëtarët e këshillit drejtues dhe kishte lidhje miqësore me patriotët shqiptarë më në zë të kohës, sidomos me vëllezërit Frashëri.
Ky ishte sfondi historik, përfshi dhe rrëfenjat e babait, në të cilin u rrit Murad Toptani.
Në 1878 ai u regjistrua në shkollën “Madamë Fyres”. Në atë shkollë studionte dhe Asije Frashëri, vajza e Sherif Frashërit, vëllait të madh të Frashallënjve të mëdhenj, e cila, më vonë, u bë bashkëshortja e tij. Asija kishte mbetur jetime dhe u rrit nga xhaxhai, Naimi, dhe kjo është arsyeja pse njihej si vajza e madhe e Naimit ose pse e quajnë Murad bej Toptanin si dhëndrin e poetit të madh.
Në 1884 Murad Toptani i vazhdoi studimet në shkollën “Sulltanie” (Gallata Saraj), ku mori një kulturë që u reflektua më vonë në gjithë veprimtarinë e tij të larmishme artistike. Në mbarim të shkollës ai zotëronte disa gjuhë të huaja: frëngjisht, osmanisht, arabisht dhe persisht.
Për përfundimin e studimeve të Murad bej Toptanit ka një histori, e cila ekziston vetëm nga një burim, por tingëllon e besueshme, kur shikojmë se aty shfaqen tipare të karakterit të tij që i ka përshkruar veçmas dhe Mid’hat Frashëri, i cili thotë se kur inatosej Muradi “pandehte njeriu se këta të skuqur dhe të egërsuar s’do të kthjellohesh më”. Sipas biografit të tij Ferid Hudhri, kur do të ndaheshin diplomat në shkollën “Sulltanie”, Murad Toptanit ia ndërrojnë notat me një Murad tjetër, i cili kishte rezultate të dobëta. Mendohet se ngatërresa ishte bërë qëllimisht nga drejtori i shkollës kundrejt ryshfetit. Sipas Hudhrit, Murad Beu shkoi te drejtori për sqarim, por ai e fyeu dhe Murad Beu, i lënduar, “i tregoi vendin drejtorit”. Kështu u largua nga shkolla pa diplomë.
Mungesa e diplomës nuk e pengoi Murad Toptanin të shfaqte talentin e tij prej krijuesi në disa fusha. Në poezi ai ka shkruar një tufë vjershash të cilat njihen shumë pak nga publiku shqiptar, ngaqë vepra e tij u la në hije gjatë diktaturës komuniste, për “shkaqe biografie”: rridhte nga një familje shqiptare e pasur. Vjershën e tij “Marshi shqiptar” Mid’hat Frashëri e quan “Marsejeza shqiptare”. Poezia është një thirrje për djemtë e Shqipërisë që të çohen nga gjumi dhe të nisen në luftë për të hequr qafe zgjedhën osmane (ai thotë turke), e cila “ka pesëqind vjet, qi na mërzitë”. Nga ana strukturore dhe stilistike nuk është një nga poezitë më të arrira të Rilindjes Kombëtare, por mesazhi që ajo përcjell dhe fuqia që prodhon, i jep të drejtë Mid’hat Frashërit që e vlerëson aq lart. E lexuar sot, nuk ka më shumë se një relikte historike. Ndryshe nga Naimi, për shembull, që lexohet në pjesën më të madhe të tij me endje.
Megjithatë, Murad Toptani duket se poezinë e kishte një nga format e shumta të luftës për krijimin e Shqipërisë së pavarur. Një formë tjetër ishin vizatimet, karikaturat dhe skulpturat. Ai ka qenë i fiksuar me portretin e Skënderbeut të cilin e ka vizatuar dhe e ka gdhendur shumë herë.
Një portret i Skënderbeut, i vizatuar me laps të zi, nga Murad Toptani, zbukuroi për një kohë të gjatë një nga odat e Naim bej Frashërit. “Do të ishte një gjë me interes t’i mblidhte njeriu vizatimet bërë prej Muradit dhe t’i botonte”, – shkroi Mid’hat Frashëri në 1924. Kjo s’ka ndodhur as gati një shekull më vonë.
Një bust të Skënderbeut e ka punuar në Napoli më 1898, një në Tiranë në 1917. Më vonë, bustin e Tiranës e riprodhoi në bronz mjeshtri i skulpturës monumentale Odhise Paskali. Busti i gruas së tij, Asijes, është një nga punimet e tij më cilësore artistikisht, dhe ndër të paktat vepra të tij – figurative apo letrare, që nuk ishte politike.
Karikatura e Murad Toptanit, e titulluar “Premtimet e Anglisë”, është një krijimet e tij më të mprehta. Dy kalorës, me vështrimin përpara, shkojnë drejt fatalitetit shaluar mbi kuaj, kapistallët e të cilëve i tërheq një skelet njeriu nga thellësia e greminës.
Në Arkivin Qendror të Shtetit, në Tiranë, gjendet një fletë broshure, fleta 14, e cila lartëson veprën patriotike të Murad bej Toptanit. Dokumenti është në gjuhën osmane, në shqip gjendet jo përkthimi, për një shpjegim për përmbajtjen: “Fleta ka një karakter poezije në prozë, ku naltëson veprat patriotike të Murad beut, tue i thanë se ti edhe me të vra me tradhti e me tortura, nuk do të vdesësh, ti me idealin e liris në zemër e me ndjenjat e sakrificës ashtu dhe me vullnetin patriotik do të mbetesh i pavdekshëm e të tjera”.
Përcaktimi i këtij teksti anonim duket se është i saktë, veprimtaria patriotike, më shumë se gjithçka tjetër, ka mundësi të rezultojë më jetëgjati në histori. Përpjekjet për çështjen e kombit shqiptar atij i kushtuan vuajtje e dhimbje, iu desh të kalonte prova të shumta e të bënte sakrifica me çmim të lartë, por, në fund, firma në dokumentin e pavarësisë, në 28 nëntor 1912, i hapi portat e përjetësisë.
Në 28 tetor 1897, Murad Toptani u arrestua nga Porta e Lartë. Të gjitha gazetat shqiptare të kohës, të cilat dilnin, sigurisht, jashtë trojeve shqiptare, lajmëruan për një gjë me rëndësi që kishte ndodhur “ato ditë” në Shqipëri. Gjëja me rëndësi ishte arrestimi i Murad bej Toptanit nga Porta e Lartë.
Konsulli austriak në Dardanele i shkroi, në 4 mars 1898, konsullit austriak në Shkodër se Murad Toptani, bashkë me Marka Gjonin dhe të tjerë gjendej i burgosur në Dardanele. Ai dyshonte se ata mbaheshin aty, dhe ende nuk ishin nisur diku tjetër, me ndonjë urdhër nga Stambolli. Aty i mbanin të izoluar, “nuk i lënë që të takohen me njeri”. Në 10 prill, ai i shkroi sërish kolegut në Shkodër për fatin e të burgosurve shqiptarë. Sipas tij, autoritetet e Dardaneleve kishin marrë një urdhër nga ministri i Punëve të Brendshme për t’i dërguar shqiptarët në internim, Murad bej Toptanin në Tripoli (Libia e sotme) dhe kajmekanin Marka Gjoni në Mosul (Irakun e sotëm). Nisja do të bëhej me vaporin e Mahsusasë. Dhe një detaj që flet sa shumë ishte Murad Beu në vëmendjen e austriakëve: “familjarët e Murad Beut janë të dëshpëruar”.
Sipas shtypit shqiptar, të cituar gjerësisht nga Ferid Hudhri në monografinë e tij modeste për Murad Beun, arrestimi i Murad Beut ishte tregues i luftës që Porta e Lartë (shtypi përdorte fjalën Turqi) bënte kundër shqiptarëve, të cilët punonin për çështjen kombëtare. Konsulli austriak i Dardaneleve, në 12 maj 1898, duket se ka një shpjegim më konkret për ngjarjen, që mendohet se është një sqarim i autoriteteve osmane për ambasadën austriake: “Arrestimi i Murad Beut nga Tirana ka qenë i arsyetuar me faktin se bënte korrespodencë revolucionare me Dervish Beun nga Elbasani, i cili tash gjendet në arrati dhe me persona të tjerë dhe bënte çdo lloj axhitacioni subversiv, sikurse është provuar me letrat që kanë rënë në dorë të autoriteve mbretërore”.
Murad Beu u arratis nga internimi në Tripoli dhe u hodh në Itali. Ferid Hudhri thotë që ai u arratis së bashku me dy shqiptarë, Faik Konica e përmend nominalisht njërin prej tyre, Baba Ahmeti i Koshtenit, një patriot mjaft i mirë.
Në Itali, Murad bej Toptani lëvizi nga një qytet në tjetrin, në kolonitë shqiptare të atjeshme, ku vazhdonte propagandën për çështjen kombëtare. Në tetor 1898 u gjend në Bruksel dhe prej andej, së bashku me Faik Konicën, shkoi në Bukuresht.
Duhet thënë: Murad Toptani është ndër të paktët shqiptarë të shquar, për të cilin ka shkruar, më shumë se njëherë, vetëm fjalë të mira dhe Faik Konica. Sipas tij, Murad Beu ishte “patriot i zjarrtë, mjaft inteligjent… urren sllavët dhe ka simpati për Austrinë”. Gazeta “Albania” e Konicës shkroi disa herë për Murad Toptanin dhe ai botoi aty disa vjersha.
Nga fundi i vitit 1899 Murad bej Toptani u kthye në Shqipëri, por nuk qëndroi gjatë. Sipas Hudhrit, ai u arrestua shumë shpejt se rrahu guvernatorin, por është një histori jo fort bindëse, e treguar nga “një bashkëkohës i tij”, prej të cilit nuk jepet asnjë detaj tjetër, nëse ai ka biseduar me autorin apo autori e ka marrë prej dikujt tjetër, gojarisht apo me shkrim. Sidoqoftë, ajo që dihet me saktësi është fakti që Murad bej Toptani u internua dhe kaloi një periudhë të gjatë kohe, deri në 1908, në Konjë, në juglindje të Turqisë së sotme.
Murad bej Toptani kaloi një jetë në vuajtje e sakrifica, por gjithmonë i qeshur, me humor dhe pasionant në ligjërime. Fjalimin e tij të ndezur dhe plotë retorikë në 28 nëntor 1912, në Vlorë, e kanë vlerësuar dhe Mid’hat Frashëri dhe baronesha Marie Amelie Frein von Godin, të dy dëshmitarë në ngjarje.
“Kur Muradi improvizonte një diskurë, një eksortim, një thirrje, atëherë folja e tij mirrte një fuqi të posaçme dhe zëri i tij, bukur dhe i ngrohtë, ishte një ndihmës i pushtetshëm!” shkruan Mid’hat Frashëri.
Gjatë Luftës së Parë Botërore hyri vullnetar në ushtrinë austro-hungareze, por dhe perandoria që e kishte përkrahur gjatë përndjekjeve që i bënte Porta e Lartë dhe vetë ai patën fund të hidhur katër vjet më vonë. Në 1918, perandoria dashamirëse e shqiptarëve u shpërbë, kurse Murad Beu u largua përgjithmonë, në mënyrë të parakohshme.
Shënim: Për këtë artikull janë konsultuar disa burime. Në variantin origjinal të shkrimit janë specifikuar hollësisht referencat e sakta. Burimet e konsultuara janë: AQSH, Fondi 36 dhe 163; Ferid Hudhri, Murat Toptani, Shtëpia botuese “8 nëntori”, Tiranë, 1978; Uran Butka, Mid’hat Frashëri, elita shqiptare, PLEJAD, Tiranë, 2008; Uran Butka, Mid’hat Frashëri, elita shqiptare, PLEJAD, Tiranë, 2008; Faik Konica, Vepra 3, Botimet Dudaj, Tiranë, 2001; gazeta Posta e Shqypnis, Nr. 21, 20 fruer 1918, faqe 4; dokumente të botuara: Lef Nosi, Dokumente historike 1912-1918, Shtypshkronja Nënë Tereza, Tiranë; Nevila Nika, Përmbledhje dokumentesh mbi kryengritjet shqiptare, 1910-1912, botim i Institutit të Historisë-Prishtinë, 2003.
