Rrëfimi i 10 dëshmitarëve të krimeve komuniste: E kujt i duhet?!

0
347

Luljeta Lleshanaku

Shqiperia filloi te ndertonte hekurudha 1945Mes kolanës së botimeve të Institutit të Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit është dhe vëllimi i parë, “Zërat e kujtesës”. Më synimin për të krijuar një antropologji të regjimit komunist në Shqipëri, ky projekt lexohet përmes rrëfimeve dhe përvojave individuale bazuar në përshkrime, ku detajet, situatat konkrete, kontekstet, personazhet realë të përfshirë rikonfirmojnë ekzistencën e krimeve të komunizmit. Bisedat me dhjetë protagonistë të përndjekjes janë drejtuar nga Agron Tufa dhe Luljeta Lleshanaku

“E kujt i duhet?!” – ishte reagimi i parë i pothuajse të të gjithë intervistuarave prej nesh për këtë projekt, një skepticizëm, i cili vjen si pasojë e indiferencës, me të cilën është trajtuar e shkuara komuniste gjatë 23 viteve të demokracisë. Në momentin që po flasim, për fat, janë akoma midis nesh mijëra të mbijetuar nga burgjet, kampet e punës, kampet e internimit, pa llogaritur pasardhësit e tyre, të cilët, është trajtuar e shkuara gjatë 23 viteve demokracisë.

Në momentin që po flasim, për fat, janë akoma midis nesh mijëra të mbijetuar nga burgjet, kampet e punës, kampet e internimit, pa llogaritur pasardhësit e tyre, të cilët, edhe nëse nuk pësuan fatin e ashpër të të parëve, provuan padrejtësi të tjera në emër të tyre. Dhe ky kontingjent përbën edhe bazën më të rëndësishme të informacionit mbi historinë e komunizmit në Shqipëri ose anën e pashkruar e të palegjitimuar akoma, të kësaj historie.

Këtu konsiston edhe projekti afatgjatë “Zërat e kujtesës”, i konceptuar si një kolanë botimesh të dëshmive të dhëna nga vetë viktimat dhe dëshmitarët e ngjarjeve.

Eli Wiesel, i mbijetuari i tri kampeve të përqendrimit (Auschwitz, Buna dhe Buchenwald), shkrimtar dhe fitues i çmimit “Nobel” për Paqe në vitin 1986, duke iu referuar të mbijetuarve të holokaustit, thotë se “çdo i mbijetuar ka shumë më tepër se çfarë të thotë për atë që ka ndodhur, se të gjithë historianët bashkë”. Dhe në një kohë, që numri i të mbijetuarve sa vjen dhe po zvogëlohet (për shkak të moshës dhe për shkak të emigrimit) mosmarrja në kohë dhe në mënyrë urgjente e këtyre dëshmive, rrezikon kauzën e ISKK-së për zbardhjen dhe rishikimin e historisë së krimeve të komunizmit, që nuk duhet të ishte vetëm kauza e një instituti studimesh, por një nga kauzat e një shoqërie, e cila është e interesuar të distancohet nga një e shkuar komprometuese, përmes një procesi transparence historike dhe gjykimi objektiv.

Ky projekt më shumë se çdo iniciativë tjetër, krijon antropologjinë e regjimit komunist në Shqipëri. Projekti bazohet në përshkrimin cilësor më tepër se atë statistikor, i cili vjen përmes përvojave individuale, ku detajet, situatat konkrete, konteksti, personazhet realë të përfshirë në to, e bëjnë jo vetëm të pakontestueshëm ekzistencën e krimeve të komunizmit, por ndihmojnë edhe analizën dhe interpretimin e mënyrës se si funksionoi ai sistem.

 

Përvoja gjatë intervistimit

As që dua t’i kujtoj!

Pra, sfida më e madhe për të bindur të mbijetuarit për të dhënë dëshmitë e tyre, ishte motivimi: pse duhet të dëshmojnë?

Ka dy arsye, për të cilën të mbijetuarit e shtrojnë një pyetje të tillë. E para, siç e thashë më sipër, është se ata mendojnë se askush nuk është i interesuar t’i dëgjojë, sidomos pas një tranzicioni të lodhshëm, ku çështja e rehabilitimit të tyre moral dhe ekonomik, është një çështje e mbetur akoma pezull; dhe e dyta, për shkak se rikthimi në të shkuarën përmes intervistave të kësaj natyre, përveçse traumatik, mbart me vete një lloj irritimi mbi një drejtësi të pavënë në vend.

Kjo e dyta është edhe arsyeja që të mbijetuarit nga përvoja të ngjashme në Rusinë e Stalinit, në Kamboxhian e Pol Potit, Holokaustin e Hitlerit etj. preferojnë më mirë të heshtin, sesa të rrëfejnë. Por, nuk përjashtohen edhe arsye të tjera për të heshtur, siç është pushteti që kanë sot e kësaj dite ish-persekutorët e djeshëm dhe që padyshim mund të shkaktojë një lloj hezitimi, për mos të thënë frike. Një fenomen i ngjashëm, duket se ndodh edhe në Rumani, fenomen të cilin shkrimtarja nobeliste gjermane Herta Müller, e denoncoi kohët e fundit në gazetën gjermane “Die Zeit”, në një artikull me titull: “Securitate (ish-shërbimi sekret rumun) është akoma në shërbim”.

Gjithsesi, numri i vuajtësve, të cilët kanë qenë dhe janë të gatshëm të japin dëshminë e tyre, është relativisht i madh. Përveç dëshmive audio-vizuale, ne i inkurajojmë edhe mbajtjen e një memuari, pra, të kujtimeve personale nga kjo periudhë, duke u ofruar kështu një zgjedhje tjetër, më të rehatshme. Dhe rezultatet, edhe në këtë rast janë vërtetë befasuese.

 

Dëshmia si lehtësim dhe detyrë

Gradualisht, të intervistuarit ose ata që zgjodhën të rrëfehen përmes një memuari, panë që dëshmi të tilla, kanë efektin e një lehtësimi, katarsisi nga e shkuara, i cili vjen prej ndarjes së historisë personale me të tjerët, por, edhe prej rrëfimit si një denoncim publik, ku viktima nuk është më aq e interesuar për ndëshkimin e fajit dhe të fajtorit, se sa për identifikimin e tyre.

Ndërkohë, një tjetër element që zbulohet gjatë intervistimit, është se pjesa më e madhe e tyre, janë tepër të balancuar; ata u referohen bashkëvuajtësve, po aq sa edhe përvojave (vuajtjeve) individuale. Ky joprotagonizëm, përveçse një gjest fisnik, thekson një lloj tjetër motivimi për të dëshmuar: rrëfimin si detyrë, si homazh, formë nderimi, për bashkëvuajtësit e tyre. Kështu që, rrëfimi në të tilla raste, merr trajtën e një misioni.

 

Të tregosh një histori që nuk tregohet

Të intervistuarit, zakonisht kërkojnë pak kohë që të përgatiten në mënyrë që gjatë intervistimit, mos t’u shpëtojnë pa treguar “disa gjëra të rëndësishme”. Për këtë arsye, me disa prej tyre, është realizuar edhe një raund i dytë intervistimi ose intervistim shtesë. Dhe nganjëherë, është shumë e vështirë t’i detyrosh të riprodhojnë përvoja tepër traumatike, sidomos ato të hetuesisë. Me njërin nga të intervistuarit, i cili kishte dalë edhe i gjymtuar mendërisht nga hetuesia, riprodhimi në detaje, ishte pothuajse i pamundur.

Ndoshta, në këtë rast, mund të gjejmë shpjegim në teorinë e Judith Herman, psikiatre, kur thotë se “kujtimeve traumatike u mungon narrativa dhe konteksti, dhe në esencë janë ndjesi fragmentare ose imazhe pa kontekst”. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për një nga protagonistët e revoltës së Spaçit. Ata ndjejnë shumë më tepër se ç’mund të shprehin, duke e kaluar shkurt dhe me pak fjalë situatën, që duket disi emocionalisht bllokuese.

Gjuha është një tjetër ngërç. Nuk është fjala vetëm për aftësinë e të rrëfyerit, në të cilën disa e kanë më të zhvilluar, e disa të tjerë, më pak. Është fjala për atë që shkrimtari Primo Levi, i cili është marrë gjatë, gjerësisht, me rrëfimet e të mbijetuarve të holokaustit, shprehet se në raste të tilla, është njëlloj sikur të tregosh një histori që nuk tregohet. Levi beson se kampet e përqendrimit meritojnë një tjetër gjuhë (leksik). Ai ilustron: “Fjala “uri” në kampe nuk është e njëjta fjalë që ne përdorim kur nuk hamë një vakt. Ne themi “uri”, “dhimbje”, “lodhje”, “frikë”, “dimër”, por janë gjëra krejt të ndryshme nga ato që shënjojnë të njëjtat kuptime. Këto fjalë, janë fjalë të krijuar nga njerëz të lirë, që jetuan rehat ose vuajtën në shtëpinë e tyre”. Pra, objekti që nënkuptojnë këto fjalë për të mbijetuarit nga kampet e përqendrimit, shkon përtej imagjinatës, përtej kontekstit të tyre normal. Dhe duke e ndjerë këtë vakuum linguistik, të intervistuarit, edhe në rastin e këtij projekti, nuk mjaftohen thjesht me nocionin; ata përpiqen ta karakterizojnë atë, siç, ishte përshkrimi i pagjumësisë në njërën nga dëshmitë e përfshira këtu: “Pastaj, më çuan prapë në katin e sipërm dhe më lanë në këmbë, pa gjumë dhe pa bukë. Aty e kuptova, se si njeriu pushon së qeni njeri. Pse? Sepse nga pagjumësia, më dukeshin sytë si të mbushur me rërë. Një natë i thashë Shyqyri Kavajës, policit: “Ç’janë këto këngë? Fëmijët e shkollës?” Ishte ora rreth dy pas mesnate. Shyqyrija, ishte polic shumë i mirë. Ai më tha: “Të duket ty ashtu. Është ora dy pas mesnate e tash nuk ka asnjë njeri në rrugë”.

 

Nuk do të ma besojë kush…

Një nga karakteristikat e rrëfimeve të të mbijetuarve është, edhe frika se do të duken të pabesueshëm, sidomos në rastet kur faktet që ata sjellin, kapërcejnë dukshëm imagjinatën e njeriut të sotëm. Dhe në raste të tilla, instinktivisht ata shtojnë: “Po mos të kisha dëshmitar filanin, ju nuk do të më besonit!”

Natyrisht që nuk mungojnë edhe nuancat subjektive, por janë të rralla dhe kryesisht në pjesën e komentit. Sërish sipas Primo Levit: “Kujtimet brenda nesh, nuk janë të gdhendura në gur. Ato jo vetëm kanë tendencë të shuhen me kalimin e viteve, por shpesh edhe të ndryshojnë, apo të rriten, duke përfshirë brenda tyre karakteristika pa lidhje”. Si ilustrim i kësaj teze, sillet një nga rastet e ekzagjerimeve, siç ishte historia e prodhimit të sapunit me dhjamin njerëzor të hebrenjve në kampe, e cila, pas një ekspertize, rezultoi të ishte thjesht një mit.

Në rrëfimet e deritanishme të “Zërave të kujtesës”, gjejmë më tepër ndonjë lloj subjektivizmi të lehtë aty-këtu, por jo ekzagjerime të kësaj natyre. Mund të tingëllonte si një mit, fjala vjen, historia e 30 fëmijëve të vdekur brenda një nate në kampin e internimit në Turan (Tepelenë), ngjarje, të cilën, me të drejtë njëri nga të intervistuarit, z. Lek Pervizi, duke qenë i vetëdijshëm edhe vetë për nivelin mitologjik të këtij fakti, e krahason atë me masakrën biblike të Pilatit në Testamentin e Ri. Dhe do të dukej vërtetë një mit, nëse nuk do të ishin kaq shumë dëshmitarë të gjallë të saj, që e bëjnë historinë të matshme. Pra,përgjithësisht rrëfimet janë të balancuara. Për ilustrim, kujtoj intervistën e z. Tomorr Dosti, kur përsërit prerazi: “Jo, nuk jam torturuar në hetuesi; as unë e as vëllezërit, sepse torturat filluan më vonë, në kohën e Koçi Xoxes”.

Secili nga të intervistuarit, mendon se historia e tij është unike, dhe natyrisht është e tillë.

Por, ajo që i kthen përvojat e rrëfyera në fakte historike, është pikërisht përsëritja e të njëjtës përvojë, rreptësisht dhe me detaje, nga njëri rrëfim, te tjetri.

 

Toni

Në shumicën e dëshmive (audio-vizuale apo me shkrim) gjejmë më tepër një ton të butë, të ngarkuar më tepër me keqardhje për veten, për bashkëvuajtësit e tjerë, sesa një ton hakmarrës. Çuditërisht, ka më tepër irritim ndaj historianëve, politikanëve të sotëm, institucioneve, të cilët qëllimisht e lënë të varrosur çështjen e tyre, se sa ndaj vetë persekutorëve. Kuptohet, koha ka bërë të veten, dhe këtij komuniteti nuk i intereson më tepër shpagimi, sesa e lëndon fyerja që i shkaktohet duke e lënë në harresë atë çka ndodhi. Lënia në harresë, falsifikimi i historisë, vë në dyshim edhe ekzistencën e kësaj klase, e cila, për fatin e saj të keq, identifikohet me vuajtjet dhe padrejtësitë. Dhe ndoshta kjo është edhe një nga pikat e dobëta me të cilën, ne përpiqemi t’i bindim të mbijetuarit për intervistë: “Nëse nuk dëshmon se çfarë ke hequr, atëherë zëre se nuk ekziston!”

 

Çfarë zbulojnë dëshmitë?

Në këtë vëllim, janë përfshirë gjithsej 10 intervista të njerëzve, të cilët vijnë nga background-e të ndryshme politike, nga krahina të ndryshme dhe përvoja të ndryshme. Një pjesë e të intervistuarve janë figura shumë të njohura për publikun; pjesa tjetër, shfaqen për herë të parë. Një pjesë u përkasin familjeve të njohura politike, të diskriminuar në rreth të gjerë; dhe të tjerë, sjellin përvoja individuale. Por në të gjitha këto dëshmi, ne qëllimisht nuk jemi kufizuar vetëm në raportin me shtetin totalitar, që nga 1944 dhe në vazhdim, por, kemi filluar më herët, për të kuptuar edhe origjinën e persekutimit të tyre. Kështu që, rëndësia tjetër e dëshmive të tilla që e tejkalojnë fokusin e ISKK-së ka të bëjë me faktin që kjo arkivë, mund t’u shërbejë historianëve, sociologëve, politologëve, medias, si një burim informacioni, duke filluar nga Shpallja e Pavarësisë e deri në vitin 1992. Në këto intervista mund të gjesh material të bollshëm për aspekte të veçanta të kësaj periudhe, si: krijimi i shtetit shqiptar, krizat e herëpashershme dhe roli i politikës ndërkombëtare në fatin e Shqipërisë, kryengritjet popullore, konteksti i bashkëpunimit midis forcave politike shqiptare dhe me ato ndërkombëtare, kompozimi i ekonomisë së paraluftës, roli i individit, roli i klerit në momente të caktuara historike etj. Ndërsa, dëshmitë pas vitit 1944, përveç marrëdhënieve individuale me regjimin, ndihmojnë për të kuptuar proceset dhe strategjinë e sistemit komunist në Shqipëri si: shkatërrimin e sistemit të drejtësisë (duke filluar nga ekzekutimet pa gjyq gjatë luftës dhe më pas), manipulimin e sistemit zgjedhor, reformat ekonomike komuniste, instalimin e shtetit propagandistik, kufizimin në ekstrem të të drejtave të njeriut, eliminimin e privacisë etj. Të gjitha bashkë, arrijnë të krijojnë një skemë të strategjisë së ndjekur nga regjimi për 47 vjet.

Disa nga aspektet që krijojnë profilin e shtetit komunist shqiptar, të evidentuara në dëshmitë e deritanishme, janë:

 

Përdorimi i dhunës fizike

Format më të ashpra të dhunës, rezultojnë të jenë aplikuar kryesisht në hetuesi, duke filluar nga torturat klasike (lënia pa ngrënë, pa gjumë, me duar e këmbë të lidhura, goditja deri në lënie pa ndjenja shkulja e thonjve, futja e vezëve të nxehta nën sqetull, e deri më origjinalet, si ato që gjejmë në dëshminë e z. Hamza Kazazi: “Por për të arritur këtu, kanë bërë tortura nga më të tmerrshmet: prerja e mishrave, futja e kripës në mish, dhe më e padëgjuara ishte shpimi i pulpave tejpërtej me hekura të nxehtë, duke e gozhduar viktimën në tokë, me helmetë në kokë, që të mos përplaste kokën në mur për të vrarë veten”. Ose të tjera si futja e viktimave në fuçi me ujë të ftohtë dhe në fuçi me gjarpërinj brenda (që vjen prej dëshmisë së znj. Pashke Miri) ose futja në një qeli me ujë deri në nyjën e këmbës dhe lënia atje deri kur i pandehuri të humbte ndjenjat (sipas një rrëfyesi tjetër).

Torturat nëpër kampet e punës, nuk ishin aspak më të lehta. Në rrëfimin e z. Gani Kupi, jepet rasti i një vlonjate, që guxoi e hodhi e tha diçka që nuk pëlqeu komandës, të cilin “e morën dhe dy policë e rrahën me dru derisa i thyen gishtat e duarve dhe e bënë në atë gjendje, saqë s’mund të ngrihej më. Aty e kam parë atë njeri fatzi të ecte me katër këmbë si bagëtia, ose siç i themi ne në Krujë, të ecte këmbadoras si foshnjat. Mbas gjithë kësaj torture, e lidhën pas një shtylle dhe e lanë aty të lidhur deri vonë në mbrëmje”.

Përdorimi i rrymës elektrike, si mjet torture, vjen nga disa dëshmitarë. Z. Mark Alia rrëfen: “Mbaj mend Vangjel Rrëmbecin, kur përdorte korentin në kampin e punës, në Thumanë. Operatori ulte voltazhin, e lidhnin të burgosurin me hekura gjermane, e lagnin çimenton me ujë, e ulnin të burgosurin në të dhe i lëshonin korentin në dy gishtat e këmbës. Këtë skenë e kam parë me sytë e mi nga vrima e dërrasave dhe kam dëgjuar Vangjelin t’i thoshte operatorit (për rrymën): “Çoje dhe pak, ule dhe pak!” Unë e kam parë njeriun të nxirrte shkumë prej goje gjatë torturës me korent”.

Në periudha pak më të zbutura, në Burgun e Burrelit të fusnin në birucë për tre ditë e të linin në pikë të dimrit në çimento, vetëm se “pse nuk e rregulluar nallanet mirë” ose pse i ke lënë çizmet me majë këtej, e jo andej”, – sipas dëshmisë së z. Tomorr Dosti. Përfytyroni se çfarë ndodhte në Burgun e Burrelit, kur situata shtrëngohej.

 

Pjesë nga parathënia e botimit “Zërat e kujtesës”

Web Agency, Digital Agency, Web Development Agency