E panjohur/ Rrëfimi i Kadaresë, si e transformoi një grua e re ruse, e fejuar në Tiranë, kur i solli librin “Makbethin”

0
161

Kadare lë në hije panairin me “Mëngjes në Kafe Rostand”. Shkrimtari do të jetë në stendën e shtëpisë botuese “Onufri” të shtunën paradite

 OPENING OF THE 'ACADEMIE UNIVERSELLE DES CULTURES'Libri që po e shtrin “zhurmën” dalëngadalë në panair është botimi më i ri i shkrimtarit Ismail Kadare. Bëhet fjalë për “Mëngjeset në Kafe Rostand. Motive nga Parisi”. Botuesi i saj ekskluziv, Bujar Hudhri, është shprehur në media se është në ngjashmëri me librin “Ftesë në studio” por në një kohë tjetër, tjetër vend. Tashmë është e ditur se Kafe Rostand në Paris është vendi ku shkrimtari kalon kohën duke shkruar,dhe në këtë rast letrar ajo ka shërbyer si studio e tij, ku ka shkruar romane dhe ese.

“Ideja për të shkruar diçka për Kafe Rostand më kishte ardhur aq natyrshëm, saqë s’e mbaja mend as kohën, as rrethanat. Ishte një ndjesi midis pendimit dhe mirënjohjes, e ngjashme me atë ndaj shoqes së jetës, që, duke qenë pranë teje në gjithçka, nuk e ka pasur, ose ty të duket se nuk e ka pasur, vëmendjen e duhur. Në këtë kafe kisha shkruar qindra faqe dhe po aq shënime për motive e sinopse, pa u kujtuar asnjëherë për atë vetë, kafenenë”, – shkruan Kadare për nxitjen. Më poshtë po hedhim një fragment nga libri:

 

                ***

Makbeth

 

Ismail Kadare

Që e kisha tepruar me Makbethin, kjo bënte mu që larg. Që e kisha vështirë të ndahesha me të, as kjo nuk përbënte ndonjë të fshehtë. Kur binte fjala për të, prisja që shokët të më thoshin: fillove prapë me Makbethin ti?, gjersa e kuptoja se ato fjalë, përpara se t’i dëgjoja prej tyre, ia kisha thënë unë vetë vetvetes.

Në fillim më qe dukur se ndarja me të do të vinte natyrshëm, ashtu si me gjithçka tjetër të fëminisë. Ajo që s’ishte e qartë ishte koha kur kjo do të ndodhte.

Në të vërtetë, ajo vononte, por kjo s’më shqetësonte fort. Ashtu siç nuk më bezdiste pyetja nëse e doja apo s’e doja këtë ndarje.

Ndërkaq, ashtu siç ndodhte shpesh me gjërat që arrinin atëherë kur nuk i prisje, koha e ndarjes m’u duk se erdhi në vitin e dytë të gjimnazit, kur, befas, gjuha frënge na u hoq nga mësimi, për t’u zëvendësuar me rusishten.

Mezi e kisha pritur kohën kur, veç shqipes, do të mund ta lexoja “Makbethin” në ndonjë gjuhë tjetër. Më dukej një mrekulli që ky tmerr i bukur gjallonte e përtërihej në dhjetëra e dhjetëra gjuhë, si një lumturi e krejt njerëzimit. Sigurisht që do të doja ta lexoja në origjinal, por, meqenëse anglishtja, si gjuhë e imperializmit, s’kishte asnjë shpresë të vihej në shkollë, do të mjaftohesha, si fillim, me rusishten.

Pak kohë më pas, me atë pak gjuhë që kisha mësuar, e pyeta mësuesen ruse se a mund të më gjente një “Makbeth” në rusisht. Ajo u habit, pastaj më premtoi se të shtunën, kur të shkonte në Tiranë, do ta gjente me siguri në bibliotekën e klubit sovjetik.

E dinim të gjithë se në Tiranë kishte të fejuarin, ndaj, të hënave, e shqyrtonim me shumë kureshtje për të gjetur, përfytyrimit tonë, shenjat e dëfrimit, nga sytë gjer tek ecja e saj.

Të hënën e parë, pas premtimit të librit, nuk arrija të kuptoja asgjë, ngaqë, ndërsa mund të merreshin me mend gjurmët e dashurisë, askush në botë s’mund të kuptonte dot nëse një grua e re ta ka sjellë a jo “Makbethin” në rusisht.

Nga mesi i orës së mësimit, kur pothuajse e kisha humbur shpresën, m’u afrua te banka dhe, duke zgjatur qafën që i vinte erë e mire, më pëshpëriti se nuk e kishte harruar librin.

Mezi e prita kthimin në shtëpi për të krahasuar aty-këtu copa të dy teksteve.

Nga padurimi, kaloja nga një faqe në tjetrën si i marrë. Herë kërkoja shfaqjen e Fantazmës e herë kamën e përgjakur që i fanitej Makbethit, përpara vrasjes. Po aq ngjet ngjante trokitja pas saj.

O, jesli b stuk mog probudit, Dunkana!

O, sikur stuk-u Dunkanin ta zgjonte!

 

Ky stuk-u duhet të jetë trokitja, mendova.

Në shqip ishte fare ndryshe.

 

Trokit e zgjo! Sikur ta bëje dot!

 

Nisa të hidhesha përpjetë nga një ngazëllim i habitshëm. Kishte mbi njëqind gjuhë në botë që ishte përkthyer “Makbethi”. Dhe të njëqindtat e jepnin sipas mënyrës së tyre atë aht të madh.

Ndërkaq, krahas ngazëllimit, diçka po ftohej brenda meje. Kërkoja aty-këtu ca rreshta të tjerë, në rusisht dhe, në vend që diçka të ndreqej, po zbrazesha më keq.

Nuk besoja se shkak për këtë ishte rusishtja. Gjuha na pëlqente të gjithëve, aq më tepër që mësuesja më dukej përherë e më e këndshme, sidomos të hënave, pas kthimit nga Tirana.

E ndieja se tjetër gjë ishte shkaku, gjersa mendja më shkoi te shkronjat cirilike. Ishin me siguri ato që pengonin kalimin e drithërimit.

Sa më shumë që e mendoja, aq më tepër bindesha se atë tmerr mund ta jepnin të plotë vetëm shkronjat latine, siç i kishte, për fat, shqipja. Veç kësaj, teksti me cirilike ngjante si i shkruar me shkronja të mëdha, gjë që të lodhte.

Si të mos mjaftonin ciriliket, mërzinë na e shtoi diçka e papritur: një libër tjetër. S’ishte as libri i kimisë apo i mësim- moralit, por i kundërti i tyre, madje pikërisht ai që më shumë se mbi çdo tjetër kishim vënë shpresën e zbavitjes: një roman.

Fama e tij nisi të përhapej përpara se t’ia mësonim titullin. Kryeveprën e gjithë letërsisë komuniste, margaritarin, kurorën e saj do ta bënim së shpejti në mësim. Në pushimet, lajmet për të shpërndaheshin me shpejtësi, madje aty-këtu nisi të përmendej titulli. E filluat librin ju? Ende jo. Po ju? As ne.

Titulli, ndonëse nuk e bënim veten, na dukej pak zhgënjyes. Të shumtë ishin ata që në fillim nuk e kishin besuar. Madje disa e kishin ndryshuar vetë: “Nëna e përgjakur”. Ose Maksim Gorki, “Fantazma e nënës”. E kështu me radhë, gjersa e kishim kuptuar se duhej të ulnim kokën. Romani quhej “Nëna” dhe pikë. Madje në rusisht tingëllonte edhe më i thatë: “Mat”.

Ndërkaq, askujt nuk i shkonte ndër mend se titulli ishte lule në krahasim me vetë librin. Asnjë gjurmë fantazme a vrasjeje pas darke, madje as pasdite. E, si të mos mjaftonte kjo, personazhi qendror ishte vërtet një grua, por që s’kishte asnjë pikëngjasimi me kurtizanen Imperia tek “Ura e psherëtimave”, ose me Helenën e Trojës, pale pastaj me Lady-n Makbeth. Ishte një nënë e mire, që sa vente bëhej edhe më e mire, dhe, pas kësaj, shi atëherë kur ti prisje të zbulohej se mirësia e saj s’paskësh qenë gjë tjetër veçse një maskë për mbulimin e një të keqeje të fshehur, ajo bëhej edhe më e mirë, aq sa të vinte të thërrisje: mjaft!

E keqja ishte se kërcënimi i mirësisë nuk vinte vetëm prej “Nënës” së Gorkit. Isha i sigurt se portreti i Stalinit, që nuk mungonte në asnjë klasë, zgjonte të njëjtën ndjesi. I mirë, po pa zymti, çka do të thoshte i mërzitshëm. I mirë ishte, për shembull, edhe Skënderbeu, po ama i kishte nja dy brirë dhie mbi përkrenare, që të ngjethnin mishtë. Kurse ky s’kishte asnjë.

Që kishte diçka që s’shkonte te Stalini këtë do ta tregonte e qara për vdekjen e tij: Qanin ata që vite me radhë kishin brohoritur nëpër festa dhe mitingje, siç ishin punëtorët e fabrikave, oficerët, kooperativistët, organizata e gruas, shkurt qanin gjithë të qeshurit. Dhe pas tyre nxënësit e shkollave, të burgosurit, jetimët, skuadrat e volejbollit, minoritarët, rrobaqepësit, estonezët, mongolët, byrotë politike.

Këto të fundit ishin veçanërisht zhgënjyese për sa i përkiste rrezatimit të tmerrit. Tek i shihje, ashtu rresht, nëpër tribuna, vetvetiu të vinte pyetja: a shtronin ndonjëherë darka këta njerëz… si të thuash… a ftonin mysafirë?

Përse nuk i bie shkurt, i thosha vetes… Pse s’thua… a nuk iu shkonte mendja… ashtu si atij tonit… Makbethit pra… që… pas darke… t’ia bënin gropën… të ftuarit?

Ku të vete mendja në këto gjëra të errëta, më tha një ditë shoqja ime e bankës. Ishte herë e parë që na vunë një djalë e një vajzë në bankë, sipas një përvoje sovjetike, dhe une, duke kërkuar t’i them diçka që t’i bënte përshtypje, i fola për darkën e Makbethit.

Ajo tundi kryet dhe përsëriti pak a shumë atë punën e vajtjes së mendjes nëpër tmerre.

Pse ty, s’të shkon mendja? i thashë. Ajo bëri “jo” me krye, e si të mos mjaftonte kjo, atë “jo”-në e saj e shoqëroi me fjalën “kurrë”, çka m’u duk veçanërisht fyese.

E mbajta veten për të mos i thënë: e di une ku e ke mendjen ti, por aty për aty më erdhi turp për këtë, e fill pas saj mendimi se bisedën për Makbethin s’duhej ta bëja kurrë me asnjë vajzë, zotëroi mbi gjithçka.

2

Me ikjen nga qyteti i lindjes, kujtoja se, bashkë me fantazmat e tij, e kisha lënë pas edhe çështjen M. Sipas këngës arbëreshe: atje lashë un’ zotin tatë, atje lashë un’ zonjën mëmë, mund të thosha: atje lashë zotin Makbeth.

Një vajzë e kursit, kryeqytetase, tepër e ëmbël dhe me flokë të verdhë (më të përshtatshmit në botë, sipas mendjes sime, për të fshirë si sfungjer mbrapshtitë e adoleshencës), kisha përshtypjen se më kishte bërë tjetër njeri. Ashtu besoja, megjithëse herë pas here ndieja se Mcbth. ishte gjithmonë diku, rrotull meje, ndonëse nuk shfaqej.

Njëfarë kohe m’u duk se nuk ishte aq e vështirë mbajtja e premtimit, për të mos folur për Skocezin e aq më pak për Lady-n e tij. Sidomos kur u gjenda në Moskë, si student. Ndihej menjëherë se ishte vendi më i përshtatshëm për t’i thënë lamtumirë lordit tim të zi.

S’ishin vetëm flokët e verdhë të vajzave, të shumta e qetësuese si rrallëkund, që do të më ndihmonin për këtë. Ishte diçka tjetër, që niste qysh prej Kremlinit mesjetar. S’ishte më larg se njëzet minuta me këmbë nga Instituti ynë dhe i shkonte aq shumë historisë së Makbethit, por ç’e do, ylli i kuq sipër tij, bashkë me orën e famshme socrealiste, nuk lejonin afrimin e kurrfarë kukuvajke. Pale pastaj të ndonjë fantazme.

Zotëronte një si nënqeshje e vdekur gjithkund, një mirësi e atillë që të trembte, nëse mund të kishte të tillë… Ishte pikërisht ashtu, diçka si “Nëna” e Gorkit, një lloj fantazme vërtet, por e ndryshme, një mijë herë më ogurzezë se të tjerat: fantazmë pozitive.

Herë-herë më dukej se e gjitha kjo nuk ishte veçse pjellë e trurit tim. Flitej çdo ditë, gjithmonë e më pa kujdes për krime të mëdha, të fshehura, por mënyra si flitej ishte e çuditshme, pa kurrfarë hijeje të rëndë. Ishte pak a shumë si të thoshe se në mesnatën e dhjetorit, pas pushkatimit te Gropa e Qyqes, komandanti i skuadrës së pushkatimit u uronte të vdekurve suksese të mëtejshme në kushtet e reja të rrethimit të vdekjes e të baltës impérialiste.

Flitet se Stalini deshi t’i zhdukte krejt letonezët, më tha një ditë Jeronim Stullpansi, fare qetësisht. Ishte miku im më i mirë, dhe kisha bindjen se për asgjë në botë nuk mund të pezmatohesha me të. Megjithatë, e ndjeu se diçka s’më pëlqeu në fjalët e tij dhe aty për aty vazhdoi: Të vjen çudi, hë? Kujtoni se me ju, shqiptarët, nuk do të bënte të njëjtën gjë? Bekoni fatin që keni qenë nja njëqind mijë kilométra larg, pa do ta shihje ç’do të pësonit.

I thashë se s’e kisha atje, po tjetërkund. S’ishte e lehtë t’i shpjegoja se isha një makbethoman, nëse mund të përdorej një fjalë e tillë, dhe se habitesha gjithmonë kur një tmerr tregohej pa tmerr… Si të thuash, gjithë këto gjëma të mëdha, se si rrëfeheshin… Vrasje pa krrokamë korbi e gjumë të prishur… vrasje pa fantazmën që vjen pas…

E ndjeva se s’më ndiqte dot, dhe, në përpjekje për t’u bërë i qartë, i tregova ç’mendoja për Stalinin kur isha adoleshent, historinë se si më dukej se e gënjenin të gjithë dhe si më dhimbsej.

Ai më tha se paskësha qenë trap, pastaj qeshëm një copë herë, dhe ai tha se trapër kishin qenë të gjithë, shqiptarë e letonezë bashkë. Pastaj shtoi se trapër do të jemi prapë tani, që atë mirësinë që kîsha thënë unë do ta kërkonim te Lenini, e do të na dhimbsej etj., etj., gjersa ta merrnim vesh se Axhë Lenini paskësh qenë ndoshta më i keq se ky që sapo kishte ikur.

Biseda u kthye prapë te pesha e tmerrit dhe krrokama e korbit alla Shekspir dhe unë u binda se më kishte kuptuar, kur më tregoi diçka që nuk e dija: ikjen e zemëruar të Stalinit, nga mesi i shfaqjes së operës së Shostakoviçit “Lady Makbeth e Mtsenskit”.

Aha, ia bëra unë, e më pas të dy, në një gojë. Aha, paskësh pasur gjumë të prishur megjithatë! Dhe thënie magjistricash ndoshta: gëzuash Stalin, që nesër gdhihesh Lenin…

Web Agency, Digital Agency, Web Development Agency