Indro Montanelli
Ishte i fundit i stalinianëve dhe burri i shtetit më jetëgjatë për sa i përket ushtrimit të pushtetit. E fitoi pushtetin si partizan dhe e mbajti më gjatë se Franco dhe Salazari. Në shekullin e fundit, për sa i përket vjetërsisë së shërbimit, e kanë mposhtur vetëm Mbretëresha Viktoria dhe Franc Jozefi. Si e ka qeverisur Hoxha vendin e tij, ende nuk dihet. Për regjimin e tij tani për tani mund të thuhet vetëm ajo që De Custine thoshte një shekull e gjysmë më parë për atë të Carit: që kalonte gjysmën e kohës duke penguar që lajmet nga jashtë të hynin brenda dhe gjysmën tjetër që lajmet e brendshme të dilnin jashtë. Hoxha e bëri Shqipërinë të papenetrueshme prej askujt, përfshirë SHBA-në.
Dhe nga kjo fshehtësi mbërrinin zëra për persekutime alla-Pol Pot, për spastrime të përgjakshme dhe kampe asgjësimi. Mundet që diçka e tillë të ketë ndodhur gjatë epokës hoxhiane, por ishte edhe një situatë që e justifikonte apo të paktën e shpjegonte. Pas ikjes së gjermanëve dhe italianëve Shqipëria ishte për pak kohë, nga fundi i luftës deri në Konferencën e Paqes, tokë e lakmuar për pushtim. Greqia e mbështetur nga Perëndimi donte Epirin.
Jugosllavia e mbrojtur nga Stalini, që atëherë kishte një dobësi për Titon, kërkonte Shkodrën dhe gjithë Veriun. Hoxha nuk kishte në anën e tij askënd kur u paraqit në Konferencë. Nuk kishte asgjë tjetër, veçse kurajës që arrinte deri në arrogancë. Nuk ishte askush atëkohë dhe askush nuk e njihte. Ishte diplomuar në Shkencat Natyrore në Francë, ku kishte gjetur tri dashuri, të cilave u qëndroi besnik gjatë gjithë jetës së tij: marksizmin, Moet Chandon dhe gratë e hedhura. Sapo u kthye në Shqipëri për të bërë profesorin, u përzu nga katedra për idetë e tij dhe themeloi Partinë Komuniste, në të cilën ishte për shumë kohë president, sekretar i përgjithshëm dhe ndoshta për ca kohë edhe anëtar i vetëm.
Prozelitë e para i bëri vetëm me mbarimin e luftës, por i bëri në emër të Shqipërisë dhe jo në emër të komunizmit. Dhe, në emër të Shqipërisë, foli edhe në Konferencën e Parisit, duke zbuluar mes të tjerash një nuhatje prej politikani race. Ishte i pari që ndjeu ndarjen mes Stalinit dhe Titos dhe luajti bukur, duke i ofruar Moskës shërbimet e tij. Por për të shpëtuar pavarësinë e Shqipërisë, kishte nevojë që Shqipëria të ishte e bashkuar; ky vend, në të vërtetë, nuk kishte qenë kurrë më parë i tillë as prej race, as prej gjuhe, as prej feje. U bashkua nën Hoxhën. Mbi mënyrat me të cilat Hoxha arriti atë që nuk e arriti dot as Skënderbeu, babai mitik i një atdheu po aq mitik shqiptarësh, ndoshta është më mirë që të mos hetohet.
Fakt është që, kur pati në dorë vendin e tij të vogël, Hoxha luajti si të ishte një fuqi e madhe. Iu afrua Stalinit për t’u mbrojtur nga Titoja që e kishte në kufi. Por kur Hrushovi mohoi Stalinin, ai mohoi Hrushovin dhe zgjodhi si mbrojtës Maon, i cili nuk mund ta mbronte kushedi sa dhe pas pak kohësh e mohoi edhe atë. Ujku i vetmuar nuk kërkoi tufë tjetër. Dhe vetëm grushti i hekurt me të cilin mbajti të bashkuar vendin e tij mund të shpjegojë faktin që vdiq pothuajse 80 vjeç, në shtratin e tij dhe akoma në detyrë.
Të huajt e paktë që vizituan Shqipërinë, thonë se Hoxha ka ditur të bëjë të funksionojë edhe vetë komunizmin. Dhe kjo duhet besuar. Shqipëria është një vend arkaik dhe baritor, ku nuk mund të bësh pasuri, por varfëria është shpërndarë në mënyrë të barabartë dhe deri këtu, komunizmi ia doli mbanë. Por komunizmi i pëlqente Hoxhës, edhe pse i jepte instrumentet e pushtetit absolut. Hoxha nuk e fshihte vokacionin për kultin e personalitetit. Ishte një satrap edhe ai. Kishte karakter gjaknxehtë, por nuk kishte dobësitë dhe salltanetet e Çausheskut apo Kim II Sungut. Kërkonte bindjen më absolute, por në publik shfaqej rrallë dhe xhaketa e tij ishte e vetmja xhaketë komunisti e nomenklaturave që nuk mbante medalje deri në kërthizë.
Nuk besoj se hoxhizmi mund t’i mbijetojë Hoxhës dhe as nuk mendoj se pasardhësi i tij kushdo qoftë ai, mund ta mbajë Shqipërinë në pozicionin e “izolimit (le të themi) të mrekullueshëm”, në të cilin Hoxha e kishte vendosur në planin ndërkombëtar. Siç ndodh me disa burra shteti proporcionalisht të sproporcionuar me shtetin që përfaqësojnë, Hoxha do të lërë pas vdekjes një boshllëk më të madh sesa vendi që zinte, ndërkohë që ishte ende ne jetë. Dhe, boshllëqet në raportin mes forcave politike janë gjëja më e rrezikshme që mund të ndodhë.
*Botuar më 12 prill 1985.
