Nga Artan Fuga
Intervista e plotë, e zbardhur, e akademikut Artan Fuga, dhënë për emisionin “Debati”, në “Channel One”
Intervistoi: Roland Qafoku
Profesor, si është shqiptari i vitit 2014?
I stresuar.
Na stresove shumë Profesor…
Jo, përse? Kur njeh stresin është moment çstresimi, moment i ndërgjegjësimit të subkoshiencës.
Përse Profesor?
Sipas meje, është stres që vjen nga një ankth kolektiv që lidhet me lirinë. Nëse më pyete për shqiptarin e vitit 2014, fjala “shqiptari” më vjen si një krahasim 100-200-vjeçar ose edhe më shumë. Ndofta është hera e parë në jetën kolektive tonën si shqiptarë ku ideja e lirisë, që do të thotë veprimi sipas një sjelljeje të zgjedhur vetë në mënyrë të lirë nga ana individuale, familjare apo edhe e grupeve shoqërore, është e vendosur në një komunikim shumë horizontal.
Sipas meje, ka një thyerje të vertikalitetit të marrëdhënies sociale që ka karakterizuar antropologjikisht popuj të tjerë, sidomos edhe kombin tonë. Ne jemi në një rrafsh komunikimi shumë horizontal, të lirë, që jep ankth edhe stres. E dyta, sepse sado paradoksale të duket, për herë të parë shqiptari është përpara një zhvillimi, hyn në jetën globale dhe është pjesë e kësaj bote, të cilën sigurisht nuk mund ta njohë të plotë. Dikur pjesëtari i një klani në një fshat mund të ishte shumë i prapambetur, mund të kishte dije shumë të kufizuara, por fshatin e vet dhe klanin e vet e njihte shumë mirë. Pra, nuk ishte i stresuar nga kjo anë. Sot është përpara një bote globale të cilën e njeh si shoqëri edhe si individ shumë pak. Shumë pak, sepse ajo është masive dhe influencat e saj vijnë. E treta, stresim, sepse për herë të parë ka një problem mbijetese individi. Ta zëmë janë disa problematika shoqërore që lidhen me varfërinë, me përjashtimin social, me sigurimin e mjeteve për jetesë të cilat dikur sado i varfër që të ishte nuk shtroheshin si sot.
Po marr shembullin e një njeriu që jetonte në kodër, kishte tri dhi, dy rrënjë rrushi, mbillte pak misër, ishte i varfër po jetesën dhe mbijetesën e vet e kishte atje. Sot shqiptari i urbanizuar, edhe mjetet e mbijetesës së vet i shpëtojnë nga kontrolli i vetvetes dhe lidhen me fenomene ekonomike, ndërkombëtare, të brendshme, lëvizjesh parash bankash, fluksesh financiare, logjikën e së cilëve e njeh shumë sipërfaqësisht dhe mbi të gjitha nuk e kontrollon dot.
Për mua ka shumë stres, stres kolektiv, që unë nuk di ta krahasoj, sepse e krahasoj vetëm nga pikëpamja e gjendjes së sotme sociologjike me një gjendje që na vjen nga literatura e dikurshme, nga letërsia. Po për mua ka një stres kolektiv.
Profesor, ne kemi kaluar tri rrotacione të mëdha politike: 1997, 2005, 2013. Dhe me dy rrotacione pushtetesh qeveritare mbaronte tranzicioni, shkruhet në rregullat e shkruara dhe të pashkruara të politikës. Ne vazhdojmë të qëndrojmë në tranzicion apo ne vazhdojmë të diskutojmë kot që jemi në tranzicion?
Ka mendime të ndryshme në literaturën politologjike perëndimore edhe të Evropës Qendrore e Lindore, ky problem kam përshtypjen se trajtohet më pak tani. Ndofta edhe për arsyen se në këto vende konsiderohet se tranzicioni ka përfunduar pak a shumë. Dhe këtë e ka konfirmuar edhe fakti që janë vende të cilat janë bërë anëtare të Bashkimit Evropian, kanë një integrim në atë shkallë që e kanë, por gjithsesi formalisht e kanë. Unë e kuptoj shumë këtë që thatë ju, se kur bëhen dy rrotacione pushteti normalisht ka një pikë të caktuar ku mund të thuhet se tranzicioni ka mbaruar. Po, jam dakord me këtë. Por me kushtin që ky rrotacion të jetë bërë për një shkak dhe brenda një kuadri të faktorëve të brendshëm që tregon se shteti, institucionet e tij juridike, administrative, janë të afta ta përballojnë butësisht ndërrimin e pushtetit. Kam përshtypjen që në Shqipëri, rrotacioni ka ndodhur një herë, dy here a më shumë. Domethënë ai i vitit 1997, me ato probleme që dihen, gjithmonë me monitorimin jashtëzakonisht të fortë të ndërkombëtarëve.
Pra, unë nuk mendoj që shoqëria shqiptare ka pasur potencialin e dhënies të mundësisë që ndërrimi i pushteteve të behët si gjenerim i brendshëm institucional pa pasoja dhe konflikte të pushteteve të ndryshme dhe pa rreziqe. Pra, nuk jemi në kushte të asaj që shteti shqiptar si shtet, ka lejuar së brendshmi ndryshimin e forcave politike në pushtet. Pra, nuk është realizuar akoma kjo, sipas meje. Dhe këto për mua e vërtetojnë ndërhyrjet, kontrolli i fuqishëm i aleatëve perëndimorë të Shqipërisë, e trupit diplomatik, e vëzhguesve, e deklaratave të fuqishme të fuqive ndërkombëtare. Pra, aktorët politike dhe shoqërorë kanë qenë në një presion të jashtëzakonshëm. Nuk e di se ç’do të ndodhte nëse ky presion dhe ky ndikim pozitiv do të ikte. Mendoj që ky argument në parim është i vlefshëm, por në rastin shqiptar nuk vlen. Unë mendoj që ne nuk e kemi kaluar fazën e tranzicionit. Neve na është bërë tranzicioni normalitet.
Po viti 1992 ishte tranzicion?
Në 1992, unë nuk mendoj që partia në fuqi mund dhe do ta linte pushtetin nëse nuk do të ishte shembulli rumun, në qoftë se nuk do të ishte kriza, n.q.s. nuk do të ishte ndikimi i vendeve perëndimore në radhë të parë i SHBA-së dhe në qoftë se nuk do të kuptohej se pushteti nuk mbahej dot më. Këto nuk vijnë si rezulat i normalitetit institucional të brendshëm, vijnë si rezultat i koniunkturave politike të jashtme, koniunktura të jashtme të cilat mund të bëjnë që ta zëmë, një makinë e prishur në tatëpjetë ecën shumë mirë. Kjo nuk do të thotë që makina është e rregullt, por koniunktura ose konteksti është i tillë që e bën të ecë. Do ta provosh nëse makina është e rregullt apo jo? Hipe në të përpjetë e do të shohësh se ajo nuk ecën se motori është i prishur. Pra për mua, transformimet e pushteteve, aq sa janë bërë në mënyrë paqësore, janë bërë për shkak të kontrollit të jashtëm, jo për shkak të asaj që institucionet shqiptare e lejojnë këtë gjë. Referendumi i vitit 1997, është në një gjendje të vajtueshme nga pikëpamja institucionale, ai që është përpara në vitin 1994 është një test i pamjaftueshëm. Kur në vitin 1997-1998 je në gjendjen e luftës civile, ajo që ka ndodhur katër vjet më parë bëhet test i pamjaftueshëm. Zgjedhjet lokale të vitit 1996 dihet se si janë. Këtu kemi kontekste të caktuara, nuk themi se shoqëria shqiptare është e papjekur, nuk po them se aktorët politikë janë të papjekur, nuk mund të them se Shqipëria dhe klasa politike e qytetarit shqiptar nuk ka një formim politik dhe emancipim tjetër. Padyshim as nuk krahasohet me 20 vjet përpara, ku ne nuk dinim se ç’është shteti ligjor, ç’është pluralizmi politik, ç’është tërësia e të drejtave qytetare. Sot këto kanë evoluar. Por, ne, jemi këtu tek faktori që bëjnë që teoria sipas së cilës meqenëse janë bërë rrotacione, atëherë tranzicioni ka mbaruar. Unë mendoj që jo. Mund ta kem gabim, por në rrafshin politiko – administrativ, siç tregon ligji që duhen ta zbatojmë për nëpunësin publik. Ne akoma nuk kemi nëpunës publikë si duhet. Pra, s’kemi administratën publike. Pra, nuk kemi shtetin juridik, ku nëpunësi të përfaqësojë publikun.
Dhe është fakt ky. Deri para dy vitesh unë e thosha në auditor, por kisha vështirësi ta shpjegoja se nuk kishte dalë problem i statusit të nëpunësit publik. Fakti që ne tani e kemi si debat social tregon që administrata nuk mund të thuhet se është e stabilizuar për të kaluar tranzicionin. Jemi në tranzicion. Për mua kjo do të thotë që kemi një administratë të politizuar, shteti juridik ende nuk është i stabilizuar dhe ju e shikoni se forcat politike çfarë komentesh bëjnë për pushtetin gjyqësor. Për mua ne kemi një problem. Ne, nuk kemi akoma ndarjen e pushteteve siç duhet. Pushtetet dalin nga parlamenti, parlamenti kontrollohet nga partitë. Pra, ne kemi një shtet multipartiak. Akoma jo një shtet të së drejtës.
Çfarë nënkuptoni me tranzicion në Shqipëri, pasi kjo mund të vazhdojë për një kohë shumë të gjatë dhe kjo do të thotë që jemi në një periudhë tranzicioni pafund. Dhe së dyti, është patologji vetëm e realitetit shqiptar apo e demokracive të reja që kanë dale nga sisteme totalitare?
Unë me tranzicion kuptoj kalimin nga një model social tek tjetri, nuk kuptoj ndryshimin evolutiv të çdo modeli, sepse edhe modeli i sotëm evropian, ta zëmë sistemi bankar, është në evolucion shumë të madh. Ky evolucion, ky ndryshim nuk mbaron kurrë. Ky quhet evolucion. Tranzicioni, në kuptim të asaj që u përdor në vendet e lindjes ne vitet 90’, është kalimi nga një model që ishte komunist, socialist, etj., në një model i tipit perëndimor i bazuar në tre vlera të mëdha:
Shtet ligjor, të shoqëruar me të drejta qytetare sipas modeleve dhe kritereve që ata kanë.
Një ekonomi e mbështetur mbi pronën e ligjshme dhe konkurrencën e ligjshme.
Një liri e të shprehurit dhe strukturuarit të mendimit në media, dhe jashtë medias, e cila të bazohet në qytetarin e lirë, i cili s’ka asnjë presion politik.
Po ta marrim në Shqipëri. Sigurisht evolucione ka. Folëm për shtetin, për partitë. Për mua kemi një oligopartitizëm, me disa shenja të mira të shtetit të së drejtës, sigurisht të ligjit, me disa të drejta qytetare që s’kanë të krahasuar me atë të kohës së monizmit sepse nuk internohet njeri, por problem është edhe pronësia. Më thoni, a është zgjidhur problemi i pronësisë së tokave në Shqipëri? Informaliteti mbi pronësinë është baza strukturore mbi të cilën ne notojmë. N.q.s. kjo nuk zgjidhet si mund të flasim për mbarim tranzicioni? Shumë vende të Lindjes nuk e kishin këtë problem. Pra as nga pikëpamja ekonomike, ne nuk kemi dot një qartësi nga pikëpamja e pronës.
Çfarë të quaj pronë të ligjshme? Pronën e trashëguar nga familja, pronën e marrë nga kooperativat bujqësore, pronën e zaptuar? Çfarë të quaj?
Ne në Kushtetutë kemi respektimin e pronës. Unë po them që nuk ka një konsensus në Shqipëri se çfarë quhet pronë e ligjshme. N.q.s. pronë e ligjshme quhet ajo që vjen nga familjet, atëherë rimbursoni e jepini pronën atyre që kanë qenë të dikurshëm pronarë të kësaj gjëje. N.q.s. do të formalizohet toka “e zaptuar” atëherë duhet bërë kjo. Nëse nuk behët kjo gjë, atëherë situate është e tillë, tranzicionale. Në fushën e kulturës, në fushën e jetës artistike, më thoni cila është gjendja e bibliotekave në Shqipëri, cila është gjendja e raporteve të kulturës artistike shqiptare dhe funksionimi i tyre, cili është statusi i artistit, cili është statusi i gazetarit, cili është statusi i qytetarit që shprehet lirshëm, si është strukturimi i grupeve të interesit dhe sa marrin pjesë ato në vendimmarrje e konsultimin politik? Çfarë ndodh në vendet e tjera? Për mua kushtetuta e Kosovës ka shumë elementë që janë më të përparuar se Kushtetuta e Shqipërisë, si rezultat të faktorëve të jashtëm. Për prokurorinë, për gjykatat.
Cili është roli i medias në këtë periudhë tranzicioni dhe a është media ajo që mund të hapi një dritare për ta hedhur këtë faqe?
Media ka luajtur një rol të jashtëzakonshëm, një rol shumë pozitiv. Ndonjëherë njerëzit janë kritikë me median dhe kanë shumë të drejtë, sepse mund t’i gjesh medias pafund të meta. Problemi është se siç thuhet në studimet për mediat edhe në literaturën botërore, bëni eksperimentin që në një javë të mos ketë as televizione as gazeta në familjen shqiptare, siç ka ndodhur në një grevë të viteve ‘30-‘40 në SHBA. Çfarë ndodhi? Njerëzit nuk kishin hallin të kishin informacion, por kishin një ankth social të paparë. Pra kjo shoqëri, ku komunikimi sy më sy është shumë i kufizuar dhe proceset dalin jashtë kontrollit, pa median mund të kishin procese shumë, shumë negative. Pra për mua, ka qenë një faktor shumë pozitiv, por nga ana tjetër analizat tregojnë që mediat kanë dy role të mundshme:
1-Informues
2-Monitorues të pushteteve.
Keni thënë në Facebook-un tuaj: “Ka gazetarë që e mbyllin me aq: avioni ra! Gjurmë nuk ka. Këta hanë përshesh. Ka gazetarë të zgjuar që po nuk u gjetën gjurmët, nuk pushojnë së dyshuari se atë edhe mund ta kenë rrëmbyer. Ka gazetarë dhe më inteligjentë që dyshojnë deri në fund se edhe mund ta kenë rrëmbyer dhe pastaj të ketë rënë”. Profesor, në Shqipëri a kemi nga gazetari i fundit me bollëk?
U thashë edhe miqve të mi në Facebook, nuk e kam fjalën tek avioni se as nuk e di fare atë punë. Unë e kisha fjalën që ka tre lloj gazetarësh për mua:
1-E pranojnë faktin si u relatohet edhe e riraportojnë. Është edhe ajo një lloj gazetarie, që shpeshherë thuhet në këto teoritë e gazetarisë që është gazetari objektiv, është objektiviteti nganjëherë i cili shoqërohet me disa efekte negative.
Sot flitet për një gazetari postmoderne ku objektiviteti duhet marrë me rezerva, sepse n.q.s. je objektiv në kuptimin strikt të fjalës, atëherë çfarë do bësh?
Gjithçka që vijnë nga zyrat e shtypit, nga fushatat e marrëdhënieve publike do t’i vendosësh me arsyetimin që unë jam objektiv. Zakonisht, sot, thuhet sidomos në mediologjinë amerikanë se poshtë objektivitetit të gazetarit fshihet ndonjëherë shërbimi që gazetari i bën qeverisë. Kjo na fut në një zonë turbulencash, si puna e avionit malajzian.
2-Ka gazetarë të tjerë që e marrin faktin me nëntekst, sepse nuk janë gjithmonë të lirë, sepse diku është një faktor që i pengon, dikush tjetër i detyron që të mbajnë një univers fjalësh të caktuara, asnjëherë komunikimi nuk është një komunikim që mund të kapërcejë një tension midis aktorësh që e përcaktojnë diskursin. Këta kërkojnë gjithmonë dhe pavarësisht që duken si të pafajshëm, duken shpeshherë sikur nuk bëjnë gjë, e ndien që filan gazetar është një tip që ngacmon. Duket sikur e ka mbyllur historinë e avionit, po në fakt ai është duke e kërkuar avionin deri në fund.
Por e bën me shumë kujdes.
3-Kategoria e tretë për mua është kategoria më e tmerrshme, e atyre që bëjnë manipulimin dhe gjithçka e rrotullojnë sipas shërbimit politik që i është caktuar të bëjnë. Dhe e rrotullojnë ngjarjen në atë mënyrë që gati-gati ta kthejnë pasojën para shkakut edhe thonë që avioni është rrëmbyer, njëkohësisht është edhe në fund të oqeanit.
Ideja është që gazetaria në rastin e tretë bëhet manipulim ideologjik dhe kthimi çdo fakti në atë mënyrë që të krijojë një koherencë të brendshme, që në fakt është ideologjia apo interesi i një lobingu, grupi interesi apo partie edhe kjo është një lloj gazetarie. Është gazetaria e militantizmit. Edhe kjo sot pranohet por nuk është në parametrat e asaj gazetarie qytetare ku gazetari është njëkohësisht edhe thënësi i të vërtetës. Kjo gazetari quhet gazetari pjesëmarrëse, ku gazetari është një zëdhënës në hapësirën publike i një grup interesi.
Qarqet universitare e akademike dëgjohen shumë pak. Jo se ata nuk punojnë dhe nuk flasin, por janë të sfumuar.
Unë mendoj që janë tri rrafshe. E para, nuk ka një përpunim të modeleve teorike dhe kërkimit shkencor aq sa duhet. E dyta, nuk flasin aq sa duhet. E treta, nuk i dëgjojnë aq sa duhet. Dua të jap dy shembuj: E para për mua është problem i elitave intelektuale shqiptare që vazhdon edhe sot është, i cili bën që ato të kenë qenë nga 15 deri në 100 vjet larg zhvillimeve intelektuale dhe sociale perëndimore evropiane edhe më gjerë. Po të lexoni intelektualët e viteve ‘30 do të gjeni autorët që ata citojnë. Ku ta gjejmë atje Frojdin, Bergsonin etj. Nuk i gjejmë. Edhe ndonjë nuance nga Niçja që mund të gjendet është shumë e përciptë dhe është një lexim i dorës së parë.
Pra unë lexoj Niçen, por nuk është ky leximi i profesionistit. Unë lexoj Niçen n.q.s. lexoj edhe lexuesit e specializuar të Niçes, edhe të hy në standardin bashkëkohor të leximit të Niçes.
Po të shikosh, rasti më i mirë është ai i Dekartit 300 vjet me vonesë. Pas Luftës së Dytë Botërore e këtej dihet sesi ishte situata, domethënë lexohej, e shumta që mund të diskutohej ishte deri tek Hegeli, por edhe ai i marrë në një mënyrë siç na e jepnin. Çka do të thotë që antenat intelektuale të kombit tonë punojnë me vonesë. Kjo ka një pasojë të rëndë, që ne adoptojmë modele, si modele të reja, ato modele që në vende të tjera janë në dekadencë. Ne përqafojmë në forma pseudo-novatore modelet dekadente të vendeve të tjera. Për shembull, ne atë modelin e ri ekonomik të fundit të viteve ‘80 e bëmë, ndërkohë që Evropa Lindore e kishte bërë që në vitet ‘60. E kam fjalën për reformën që u bë në vendet e lindjes ne vitet ‘60-‘68-ën. Ne e bëmë 30 vjet më vonë. Ne shkuam drejt një lirie liberale tregu (edhe në media “tregu i lire”) dhe thamë që tregu, tregu, tregu. Madje, jemi krenuar me atë që në Shqipëri, ne jemi vendi i parë, i dytë ose i tretë më lirinë e biznesit. Që do të thotë një ekonomi pa rregulla. Ndërkohë që bota po ndjente krizën dhe po thoshte: “Prit se në banka duhen rregulla, prit se duhet rregullarizuar ekonomia, prit se media duhet rregullarizuar”. Gjithmonë me vonesë.
Dhe këtu është problem i rëndësishëm, merrni fondin e bibliotekave shqiptare dhe shikoni se të cilave vite janë librat. Hapni dhe shikoni rekomandimet e literaturave në mjediset shkencore kërkimore e të tëra me radhë.
Këtu ka një problem mendimi në radhë të parë, pastaj të të foluri, sepse ai që e ka mendimin, edhe mund ta flasë. Sigurisht që ka edhe një problem të dëgjuari. Dhe në momentin kur mendimi nuk shkon atje ku duhet edhe nuk lëvron atëherë shihni se ç’bëhet:
Dy akademikë kosovare zihen, 20 akademikë shqiptarë mbajnë njërën anë. Akademiku kosovar i kthehet akademikëve shqiptarë e kështu me radhë.
Unë i quaj këto, mjete substituimi, që do të thotë mjete zëvendësuese. Nuk kam mundësi të prodhoj intelektualisht, dhe çfarë bëj, në vend të saj prodhoj sharje, sepse hapësira publike si natyrë e ka frikë boshllëkun dhe prodhohen gjithmonë këto gjëra.
Shembulli tjetër është që duhet të shikojmë pak edhe statusin e intelektualit shqiptar. Unë para një jave tek gazeta “Standard” publikova një shkrim me titull “Na mbyti varfëria në kulturë”.
A i ka mundësitë intelektuali shqiptar të jetë në ndjekje të zhvillimeve të sotme të shkencës?
Nuk i ka edhe aq shumë, sepse shkenca sociale, humane, kulturore apo ekonomike nuk ndiqet në mënyrë personale, ndiqet me ekip, me subvencionim, me kalkulim.
Nuk ka revista shkencore, s’ka subvencion për të shkuar në konferenca shkencore, s’ka mundësi për të marrë pjesë në ekipet shkencore ndërkombëtare. Si mund të zhvillohet atëherë kërkimi shkencor? Nuk mund të zhvillohet. Kjo është shumë serioze.
Për të shkuar tek akademiku, ne, duhet të kemi një të ri të informuar dhe ato të rinj që të marrin gjak në vetull. Besoni se në Shqipëri të rinjtë janë të informuar sot duke pasur parasysh, shumë universitete, shumë diploma që merren vetëm duke u paraqitur?
Problemi im është këtu. Unë i ndaj flukset studentore shqiptare në 3 pjesë:
1-Fluksi i parë janë studentet që vijnë nga vitet ‘90-‘98. Sigurisht vijnë me dhjetë vjet vonesë në universitet, por dihet që janë ata. Këta janë brezi i euforive, që nën parullat politike të kalimit në demokraci e liri, këta vijnë me idetë që “tani jemi ne”, “tani gjithçka jemi ne”, “tani gjithçka lejohet” dhe kanë vrullin entuziast, iluminist, pozitiv por nuk janë edhe aq realistë.
2-Brezi i vitit 1997-2004. Këta janë me shenja deprimimi dhe kanë plot boshllëqe në kulturë, janë të rrëgjuar. Vërtet kanë kaluar trauma të rënda dhe këta s’janë fajtorë për këtë.
3-Vjen tani brezi i tretë, i cili është shumë interesant. Çfarë ka kuptuar? Që shoqëria ku jeton s’është as ajo e parajsës, as ajo ku njeriu ka vajtur ne fund dhe po han njeriun. Është shoqëri e konkurrencës, e përballimit, e mbijetesës. Këta kanë një kërkesë të forte ndaj trupës pedagogjike dhe shikoj që për herë të parë në raportin pedagog – student, fajësia mbi atë që duhet të japë bie mbi ne dhe jo mbi ata. Ata kërkojnë të studiojnë. Mirëpo çfarë ndodh? Ndodh që ne i kemi hyrë kësaj rrugës të universiteteve me studime afatgjata, me diploma të palidhura me nevoja shoqërore dhe pa studim të tregut. Ndodh që vijnë pafund grupe të rinjsh, të cilët shikojnë që në fakt tregu është i zënë në ekonomi, në media, në jurisprudence, e të tërë me radhë. Se nga njëra anë, agjencitë që punojnë i rrudhin punonjësit, nga ana tjetër shkolla masivizohet. Do të thotë që studenti vjen me idenë që shkolla nuk do ti japë asgjë. Fillon demotivohet, demotivohet edhe auditori dhe në këtë mënyrë nuk ka më shumë ekselencë.
Ka disa të rinj dhe ka një grup të rinjsh shumë të mirë që mund të jenë 5 % -10 %. Në fakt aq sa i duhen për elitë Shqipërisë, të cilët janë.
A do të bëhen elitë?
Ja çfarë ndodh. Ata dinë gjuhë të huaja, dinë të lexojnë, janë vendosur edhe në rrjete me njëri-tjetrin, diku në një rrjet artistik dhe lidhen me muzikën, diku në një rrjet letrar.
Në Shqipëri?
Po, në Shqipëri. Di edhe emrat, mund të tregoj edhe klubet ku janë. Janë shumë pak. Mirëpo çfarë ndodh me ta? Kanë filluar të tërhiqen dhe të krijojnë një shoqëri në periferi të shoqërisë së madhe, sepse student i mirë dhe i shkëlqyer bie në deprimim, sepse nëse atij nuk konsideron që rezultatet e shkollës do t’i njihen, që ai të fillojë karrierën e tij mbi një pikënisje që i njeh meritën e tij në shkollë. N.q.s kjo nuk bëhet, e gjithë vlera dhe motivimi i tij për shkollë mbaron. Mund të bëj statistika. Edhe nëse dikush kundërshton mund t’ju them që hajt të hapim notat dhe rezultatet e diplomave të atyre që merren në punë. A janë vetët më të mirët apo nuk janë? Unë nuk e di, por ta shikojmë.
Sepse mendohet që nga militant politik, të kalohet në një post administrativ, që mund të besh një karrierë, nga lidhja familjare, nga pagesa, e të tërë me radhë. Çfarë do të thotë? Studenti i mirë, i cili nuk bën asgjë nga këto, ai mbetet mbrapa. Që këtu në moment është përmbysur hierarkia dhe duhet bërë një analizë sociologjike. Dhe analiza sociologjike është kjo. Sot familja shqiptare nuk ka mundësi të ushqejë me literaturë shkencore ose letrare fëmijën e vet 15-16 deri 23 vjeç. Unë kam bërë një llogari të shpejtë, por mund t’i futemi me laps pafund. Më rezulton që duhet 3-4 milionë lekë që të mbahet një fëmijë me libra një familje shqiptare nga 17-22 vjeç. Në qoftë se janë dy fëmijë i bie 6 milion. Do të thotë që një nga prindërit me rroga 200 mijë, duhet të punojë kushedi sesa në punë vetëm për të paguar librat. Sikur të mos hajë, të mos pijë, të mos bëjë asgjë tjetër.
Këtu ka disa faktorë social, ekonomikë, sociologjikë që duhen studiuar. Nuk mund të bëhet me opinione, me intuita, me lobingje interesash private. Nuk ka nevojë të shpikim ne, janë të njohura këto. Mjafton të njohim ata që janë.
Citimet që bëni në Facebook janë një reflektim i momentit apo reflektime të një periudhe 23-vjeçare? Më së shumti ishin dy nga këto reflektime që më ngacmuan. Së pari, mënyra se si ju e shikoni estetizimin e rastit të Medeas moderne, vrasjeve në familje dhe, së dyti, duket sikur mitologjia greke shpërfaqet në shoqërinë shqiptare. Po kjo mungesa e dëshirës për t’u përballur realisht me atë që na bën keq? Përse ne zgjedhin të njëjtët liderë të na thonë të njëjtat gjëra, me të njëjtat gënjeshtra?
Unë i qëndroj mendimit që duhet kujdesur për shëndetin mendor kolektiv edhe për një model sjelljeje humane përpara sesa njeriu të shkojë në momentin e krimit, sepse pastaj për të gjykuar momentin e krimit është shumë e vështirë. Në qoftë se gjykatat do ti përmbahen mendimit psikoanalist, të gjithë njerëzit dalin të pafajshëm sepse janë impulset, janë traumat, janë neurozat, janë humbja e kontrollit mbi vetveten dhe është përdytësimi i personalitetit që ndodhin dhe në fakt në gjykatë në këto raste shpeshherë, madje në krimet në familje kam përshtypjen që gjykata dënon një njeri tjetër, në raport me njeriun që bëri krimin, sepse njeriu që bëri krimin është një nën-ego e njeriut racional, i cili pas një kohe ndodhet përpara gjyqit. Kjo është analiza e psikanalizës. Sigurisht jurisprudenca e ka të vështirë të përpunojë me këtë gjë, sepse kjo e shpërgjegjëson njeriun. Nga kjo pikëpamje duhet menduar se si stresi edhe tensioni çojnë në atë pikë. Ndofta ka shumë rrethana. Është e pamundur të bëhen këtu të gjitha argumentet.
Ndofta jemi një shoqëri që themelet fetare nuk i ka mbi një bazë të caktuar solide. Ndofta këshillimi psikologjik nuk është në atë formë që duhet. Ndofta solidariteti social është shkërmoqur dhe lidhja e njeriut me njeriun ka pësuar një goditje të fortë. Dhe siç thotë themeluesit e sociologjisë, në momentin kur lidhja sociale e individit me individin shkërmoqet e tronditet shumë, njeriu ka dy mënyra sjellje:
-Agresiviteti ndaj vetes
-Agresivitetet ndaj tjetrit.
Luhatet midis këtyre dy ekstremeve. Është hera e parë që pjesa më e madhe e shoqërisë shqiptare jeton një jetë urbane. Një jetë urbane, e cila nuk është e mbështetur mbi lidhjen sociale por mbi një kontekst ende të pastabilizuar. Është hera e pare, kur shqiptari ndodhet në një situatë, ku nuk ka i ka vetë në dorë mjetet e ekzistencës. Është një ankth i paparë që jep një agresivitet të jashtëzakonshëm, që mund të presësh çdo gjë.
6000 të vrarë nga viti 1990 deri në vitin 2013. A tregon kjo shifër këto që thatë?
Unë i ndaj në tri modele qëndrimet agresive.
1-Modeli i parë janë vendet të cilat kanë kaluar një luftë civile ose një luftë ndëretnike. Siç janë shume vende të ish-Jugosllavisë. Shpesh here ia vëmë fajin natyrës së shqiptarit, por jo. Ne nuk duhet të pranojmë në asnjë rast që antropologjikisht, ne jemi vrasës. Domethënë, unë me këtë nuk pajtohem kurrë. Jo thjesht si patriot, sepse nuk dua të shitem si patriot, po unë nuk pranoj sjelljen antropologjike universale që këtë e bën shqiptari, këtë s’e bën. Jo, ka shqiptarë të ndryshëm.
Pse ka nivel më të ulët vrasjeje kriminale në vendet e tjera të Ballkanit? Një nga arsyet është se kanë kaluar në një luftë etnike, dhe dihet që në situatën postlufte, postgenocid, posttensionesh etnike, vrasjet individuale janë më të vogla. Sepse kombi është traumatizuar nga vrasja edhe tërhiqet.
Më ka ndodhur njëherë duke shkuar në Durrës me makinë, ndodhi një aksident shumë i rëndë dhe të gjithë i jepnin veturës me ngadalë. Mbas 5 minutash pashë që të gjithë i jepnin makinës me 100 km në orë. Është trauma. Pra, ne nuk u llogarisim atyre vrasjet, që iu kanë bërë në luftë, sepse po të llogarisim edhe ato, situata nuk është aq e ndryshme.
2-Janë kombet që nuk vrasin tjetrin, por vrasin veten. Në vendet e zhvilluara ku niveli i vetëvrasjeve është shumë i madh. Po të mblidhet edhe kjo e dhëne, pra vetëvrasja të quhet si vrasje, prapë jemi në ato nivele.
Çfarë ndodh në Shqipëri? Në Shqipëri nuk ka vetëvrasje sepse kushtet sociale janë të tilla, ku vetëvrasja nuk është në ato nivele.
3-Vritet tjetri. Ne jemi në ato nivele të vendeve të Amerikës së Jugut, nga pikëpamja e shifrave. Nga pikëpamja e energjive agresive nuk mund të themi se kombi jonë është më agresiv por ne kemi një lloj agresiviteti të shfaqur në formën e një lloji presioni ndaj tjetrit, një lloj “zhdukje e tjetrit”, shenja të niveleve të paranojave kolektive që ekzistojnë.
Kemi një letër të Kryeministrit Rama dhe një letër të kryetarit të PD-së, zotit Basha. Dallova që letrat janë shkruar në grup. A do të jetë hap pozitiv drejt z. Rama dhe z. Basha që të bëjnë një takim pune mes tyre?
Unë po flas si qytetar. Rreziku është që unë të paraqitem sikur manipuloj se kam bërë disa studime në një fushë dhe këtë imazh që kam në këtë fushë, ta bëj edhe për politikën edhe për diplomacinë. Unë s’i kuptoj këto. Por, do të flas si qytetar i thjeshtë, pasi çdo qytetar duhet të japë një mendim. Përmbajtja nuk më intereson shumë personalisht. Pyetja e parë që më lindi mua është: “Përse bën një letër dhe nuk e merr në telefon?”
Ndoshta nuk i ka numrin…
Por mund t’ia gjejë. Përse bën letër? Sepse komunikimi me shkrim është komunikimi i parë i një mundësie shtrimi lidhjesh, si të thuash dialogimi mbas një krize. Sepse heq imazhin, heq zërin dhe lë vetëm një gjurmë. Dhe më gjurmën nuk ke agresivitet. Edhe siç thoshin epistolarët letrat janë për dashurinë. Facebook-u është për inat edhe për sherr. Pra, fakti që kemi një epistolar, do të thotë që kemi një element përpjekje për t’u zbutur. Se mund ta merrte në telefon, por është i vështirë telefoni, për të dyja palët po them. Se më duket se edhe zoti Basha i ktheu përgjigje me letër, sepse mund t’i thoshte që unë nuk të kthej përgjigje me letër, por mund të të marr në telefon. Është i vështirë telefoni. Është shumë interesante kjo. Pra, është një përpjekje rivendosjeje komunikimi nëpërmjet kodeve të komunikimit, jo nëpërmjet përmbajtjes. Kalimi nga zëri i imazhit tek alfabeti i shkruar.
Është dokument. Mbetet e shkruar.
Jo, sepse edhe mund të flasësh në televizor, edhe dokument mbetet.
E dyta që pyeta unë veten time është: “Përse e bënë këtë në publik?” Unë n.q.s. dua të bisedoj me ty, të dërgoj një letër e ti më dërgon një letër. Domethënë përse shkëmbimi i letrave bëhet në publik? Ka një element spektakli. Spektakël përpara qytetarit, spektakël përpara aktorëve të jashtëm, por sidomos përpara shoqërisë sepse nëse unë të drejtohem në publik, secili paraqitet përpara vështrimit të qytetarëve, është një lloj detyrimi përgjigje dhe si të thuash një lloj standardizimi të sjelljes.
E treta, është që Kryeministri i drejtohet kryetarit të opozitës drejtpërdrejt duke anashkaluar deputetët në Kuvend, çka do të thotë që ai ka konsideruar që në Kuvend ka një sjellje tjetër dhe s’ka mundësi komunikimi, dhe ne jetojmë në një fazë ku komunikimi në Kuvend është shumë i tensionuar. Dhe ai kërkon një anashkalim për të shkuar atje. Ka një nëntekst “unë këtu me këta nuk merrem vesh, atëherë po të drejtohem ty personalisht”. Në njëfarë mënyre e detyron atë duke i thënë: “Ti je kryetar i PD, tani luaj me mua ballë për ballë”. Në një jo dyluftim, por në një ballafaqim fisnikësh si në kohën e ushtrive të dikurshme. Pra, është një anashkalim dhe është një përpjekje për të njohur e pranuar zotin Basha, si figurë kryesore e PD-së.
E katërta, është një personalizim i komunikimit. Unë edhe ti. Domethënë që nuk jemi më as brenda institucioneve, por është jashtë institucioneve, një marrëdhënie direkte, madje edhe pa ndërmjetës. Në komunikim do të thotë që në një moment të caktuar, unë jam i aftë që të lë gjithçka që është institucionale, edhe të kërkoj nje komunikim të drejtpërdrejtë.
Gjuha në politikë është shumë e egër dhe çfarë transmeton ajo tek publiku? A e rëndojmë ne publikun me transmetimin e këtyre kronikave dhe politika a duhet të bëjë kujdes?
Aq sa unë kam menduar në ato reflektimet që të gjithë bëjnë këto pyetje. Ka dy lloj politikanësh në parlament. Në këto shoqëri në tranzicion që dalin nga mitingjet janë ose politikanë tribune ose politikanë ligjbërës. Pra në një farë mase jurist në kuptimin e gjerë. Kam përshtypjen se klasa jonë politike ka dale historikisht nga mitingjet. Dhe e ndjen këtë gjuhën e mitingut edhe e zhvendos në një kontekst tjetër edhe në vend tjetër. Duhet kuptuar që nuk mund të jetë kuvendi vazhdim i mitingut. E dyta, për mua është ai efekti që është edhe në media, efekti i ekonomisë së vëmendjes. Domethënë e ka marrë këtë dozë politika shqiptare, që nëse do të tërheqësh vëmendjen e publikut duhen dhënë batuta, fraza vrastare, sharje, sepse në këtë mënyrë tërheq vëmendjen e publikut dhe në një farë mënyre është një kod që publiku, dhe të gjithë pjesët e tij, edhe ato më pak të arsimuara dhe më larg kulturës politike, e kuptojnë. Pra është edhe një përpjekje për ta përçuar mesazhin e ndarjes politike sa më gjerë. Për mua nuk është thjesht psikologjike. Ka një funksion të caktuar social, i cili mund të krijohet edhe pa ndërgjegjen e atij që e bën. E treta, për mua gjithmonë pasioni në diskutim edhe sharja, ofendimi, është një mjet zëvendësimi i një debati intelektual edhe me argument,i cili në botën e sotme edhe ne median e sotme është e vështirë të bëhet. E ka të vështirë parlamenti shqiptar të diskutojë për krizën financiare dhe situatën e bankave. E ka të vështirë. Atëherë duhet të mbushet koha.
Duhet transmetuar LIVE seanca parlamentare?
Nuk e di. Jam i ndarë, nga njëra anë nuk ke përse mos të përdorësh ketë teknologji që është televizioni dixhital për ta kthyer parlamentin në një agorë të madhe. Nga ana tjetër, është se në momentin kur vendosen kamerat atje, sjellja e aktorëve është në funksion të orientimit përballë kamerave dhe ata nuk janë autentik. Pra e prish autenticitetin. Kemi një parlament përballë kamerave. Ka teori të tjera të cilat thonë që ligjvënësi duhet të jetë i qetë, s’duhet të jetë nën presionin e opinionit, sikurse gjyqtari. Duhet të jetë i shkëputur, i ftohtë përpara presionit elektoral. Futja e kamerës e prish këtë gjë.
A besoni në Zot?
Unë kam profesionin bazë atë të filozofit dhe filozofia, aq sa e kam kuptuar unë, është një vazhdim i teksteve të shenjta me gjuhë racionale. Nga kjo pikëpamje unë jam brenda botëkuptimit, i cili e pranon pamundësinë e njeriut për të kuptuar një botë që i del jashtë mendjes. Kjo është një forcë e mbinatyrshme, sepse se nuk e ka as njeriu nën kontroll dhe as mund ta kapi atë. Kjo është filozofia. Edhe nga pikëpamja morale, metafizike edhe nga pikëpamja e argumentit, në fund të fundit është një vazhdim i asaj mençurie që për mua Mesitë e kanë sjellë që në fillim. Për mua ka një vazhdimësi / fe autentike e pastër dhe filozofi. Në qoftë se një njeriu që është formuar në filozofi mirë apo keq i kërkohet, që kësaj gjëje të mbinatyrshme t’i vendos një emër, dhe t’i vërë një figurë fizike, këtu unë hezitoj. N.q.s. mund ta thosha, po unë kam një besim por besimi im tek Zoti nuk besoj se është si besimi i besimtarit normal që shkon në meshën e së dielës ose bën një rit duke menduar në një formë që nuk është ajo e filozofeve.
Çfarë do të bëjmë për ta kaluar këtë tranzicion? Dhe çfarë bën ky njeri që është brenda këtij qarku? Ku qëndron zgjidhja?
S’e kam zgjidhjen. Për mua ka të paktën tri mundësi: Mundësia e parë është një tronditje e madhe sociale, që mund të vijë nga kriza ekonomike, mund të vij nga destabilizimet sociale dhe në atë moment shoqëria tronditet fort dhe thotë që tani duhet të bëhet diçka. Sigurisht nuk e uroj këtë, por as nuk jam në gjendje ta përjashtoj.
Mundësia e dytë është që të vijë për shkak të një emancipimi gradual edhe për shkak të ardhjes të brezave të rinj, të cilët vijnë me mentalitete të tjera dhe sado që riprodhohet i njëjti model, ndryshimet janë evolutive.
Mundësia e tretë është që në një moment të caktuar mund të vijë një politikan ose një grup politikanësh, të cilët duan të bëjnë reformat të thella shtetërore dhe shoqërore duke pranuar që për shkak të këtyre reformave të humbim pushtetin. Për mua, mirë apo keq, reformat e vërteta çojnë që në atë legjislaturë t’i bësh dhe në tjetrën të humbësh pushtetin. Asnjë parti nuk pranon ta bëjë këtë, prandaj nuk bëhen reforma.
Por ka edhe një rast të fundit, në qoftë se do të kishim një shans që lobitë ekonomiko-sociale jashtë politikës të rriteshin natyrshëm në atë pikë, sa të thoshin që politika këtej e tutje nuk do të përfaqësojë veten siç e përfaqëson tani. Se politika në Shqipëri përfaqëson veten, nuk ka lobingje që ajo të thotë që unë përfaqësoj të majtën apo të djathtën. N.q.s. këto do të vijnë dhe do të krijohen si në perëndim, ku lobingjet shoqërore kërkojnë nga politika të vendosi vetëm arbitrazhin edhe të ndërtojë shtetin e së drejtës, unë them se këto janë mundësitë.
Puna e kolanës filozofike të botuar, a mund të arrihet profesor?
Diçka ka. Ideja është që shoqëria shqiptare nuk është në gjendje sot të përkthejë vepra kryesore filozofike për shkak të modelit që ka të industrisë së librit. Të përkthesh sot një libër filozofie të mirë, do të thotë të harxhosh shumë para, të vendosësh çmime per përkthyesin shumë të larta dhe të kesh një publik shumë të pakët. Domethënë që kostoja të jetë shumë e lartë dhe fitimi shumë i ulët. Kjo bën që të jetë e pamundur përkthimi filozofik. Ju thoni që të kemi subvencionim nga shteti, ky është një model tjetër që nuk është sot.
