Nga Mihal Gjergji
Nuk di pse më kujtohen kampet naziste të shfarrosjes sa herë kaloj në Tepelenë. Lugina e Vjosës shpaloset mes grykave dhe blerimit. Lumi rrjedh rrëmbyeshëm në nxitimin e tij për t’u derdhur në det. Toka të kursyera rreth shtratit të tij të kujtojnë fillesën e jetës. Në sfond malet hijerënda, e ndanë udhe kalaja e Ali Pashës. Brenda saj janë gdhendur me shkronja gjaku bëmat dhe gjëmat e vezirit të frikshëm.
Tepelenasit i duan tiranët e tyre, hajdutët e tyre, dhunuesit e tyre, mjafton që të jenë të pushtetshëm. U këndojnë dhe këngë. Dhe të tillë ka patur, edhe ka. Po ata s’e kthejnë kokën, s’e njohin mirësinë.
Sipër kalasë, në prehërin e malit të Pallçies lartësohen banesat kolektive të qytetit dhe shtëpitë private krah njëra-tjetrës, me vështrimin nga udha që zgjatet si vektor me dy kahje. Nga veriu për të shkruar drejt Shqipërisë së mesme, ndërsa nga jugu ndjek Luginën e Drinos për të mbritur në Gjirokastër e për të vazhduar pastaj në drejtim të Janinës. Kjo është një grykë piktoreske, natyrorë joshëse që të deh e të çlodh. Ndërsa brenda gjindjes njerëzore, kryesisht në memorien e tyre, brengat dhe dëshpërimi rrinë zgjuar. Nuk di kur ka lindur ajo këngë pikëllimi e cila vjen si kujtesë e largët për të mos mbetur në harresë; “Tepelena nëdhtenëntë/ kurrë qindin mos e bëftë!”. Ç’të jetë ky mallkim zbritur mbi qytetin jugor? Ndonjë udhëtar i huaj mbetur në duart e kaçakëve, ndonjë vejushë e braktisur nga shoqëruesit e saj, ndonjë nënë që ka humbur të birin në rrethana pabesie, apo është mallkimi i Ibrahim Pashës që u shkel me këmbë nga tepelenasi rrebel, veziri i Janinës? Jo larg qytetit, gërmadhat e kampit të interrnimit kujtojnë vizitorët apo kalimtarët, se vdekja është këtu, madje ka hedhur rrënjë. Në vitet ’49-’54 modeli Siberian i tmerreve kundër njeriut u instalua dhe në Tepelenë. Burra të lidhur me pranga, familje të interrnuara, qindra fëmijë të vdekur nga uria. Kundërshtarët e rregjimit komunist duhet të vdisnin. Po pse pikërisht në Tepelenë? Kjo pyetje më krijon një trazim shpirtëror. E meritonte Tepelena këtë njollë turpi, njerëzit e saj të mirë? Rojet e këtij ferri, besnikët e rregjimit gjakatar, sikur të mos mjaftonte dimri dhe ngricat, sëmundjet dhe mjerimi, kanë përdhosur traditat shqiptare, kanë dhunuar seksualisht viktima të pambrojtura, vajza të reja, nuse dhe nëna. Sa turp! Dhe ku? Në Tepelenë. Ndoshta është kjo arsyeja që më kujtohet Auzhvici. Pikërisht në kampin famëkeq Auschëitz-Birkenau, në janar të vitit 1945 ushtarët e armatës së kuqe shpërthyen barierat naziste. Mbi 1.1 milinë njerëz kishin vdekur. Brenda portave të Hadit ishin ende 7000 të mbijetuar. Ata ishin shndrruar në skelete, në hije që zvarriteshin. Lypnin mëshirë. Dolën, po ku të shkonin? Gratë dhe vajzat, kryesisht çifute, edhe pse të drobitura në kushte mbijetese, u bënë preja e parë e dhunës seksuale. Oficerët dhe ushtarët e ushtrisë së kuqe shuanin urinë seksuale. “Gëzimit për çlirimin nga kampi iu shtua një tjetër makth, që deri në atë kohë s’na e kishin bërë as nazistët”, rrëfen Eva Mozes, një hebreje, në atë kohë 10 vjeçe. Edhe Gabriele Kopp në librin e saj “Unë duhet të isha vajzë”, bën fjalë për krimet seksuale të kryera nga ushtarët sovjetikë. Është libri i parë që botohet me emrin e vërtetë të viktimës, asokohe vetëm 15-vjeçe. U përdhunuan rreth dy milionë gra gjermane nga mosha 10 deri 70 vjeçare. Kërkonin të fshiheshin po s’mundnin. Shumë prej tyre vdiqën nga përdhunimet masive. Këtij tmerri s’mundi t’i shpëtonte as gruaja e ish-kancelarit gjerman Helmut Kohl. Shumica e të mbijetuarave mbetën shtatazana dhe u detyruan të abortojnë. “Ato që na kanë bërë neve gjermanët nuk lahen me asgjë. Falen të gjitha vrasjet dhe përdhunimet e bëra nga ushtarët tanë”. Janë fjalët e J.Stalinit, ideatorit të këtij poshtërimi mesjetar. Kishte dhe shqiptarë mes të interrnuarve. Një djalë i ri 26 vjeçar nga një fshat i Tepelenës, buzë lumit të Vjosës, provoi tmerret e Aushvicit, doli nga telat me gjemba, fitoi lirinë. Me një tjetër bashkvuajtës mundi të shkonte në një qytet gjerman. Shokun e lanë fuqitë. Mbeti vetëm. Ecte kuturu dhe përfundoi në shkallët e një pallati. Këmbadorazi mundi të trokiste në derën e parë. Askush s’iu përgjigj. Pak bukë donte, bukë thatë asgjë tjetër. Trokiti në derën karshi. Asnjë përgjigje. Ishte i mpirë. Provoi derën tjetër dhe priti. U dëgjua një zhurmë. Një bjonde bukuroshe u shfaq te pragu. Shqiptari shtriu dorën. Ajo e ftoi brenda, po ai mezi ecte. I futi krahun dhe i bëri vend në guzhinë. I afroi ushqim dhe pije. Pastaj këmbyen ca fjalë gjermanisht. I dha rrobat e vëllait të vogël, Albertos, të vishej mbas larjes. S’mbahej mënd kur ishte larë për herë të fundit. Të dy vëllezërit ishin në frontin e luftës. Kaluan ditë e javë dhe shqiptari u ringjall, ju largua ngjyra e dheut. Kaluan dy muaj. Ai e shikonte gjermanen tek luante muzikë në piano. Kishte studiuar në Konservator, ishte e talentuar. E shikonte dhe ndjente t’i shtoheshin rrahjet e zemrës. Tashmë ishin miqësuar shumë. Ajo ishte zemërbardhë, i afroi mëshirën e saj. Po mëshira e pengon tjetrin të eci para, sepse mësohet të jetojë me dorën shtrirë. Edhe ajo kishte mbetur e vetme. Asnjë lajm nga vëllezërit. Tmerri nga dhunuesit e kuq ishte përhapur me shpejtësi. Me ndihmën e njerëzve të saj mundi të largohej nga Gjermania, bashkë me shqiptarin. Po ku të shkonin? Evropa rënkonte nga plagët e luftës. Shqiptari i afroi dashurinë e tij, i premtoi parajsën. Dhe një ditë të bukur mbritën në Shqipëri, pastaj në fshatin e tij të lindjes, afër Tepelenës. A mund të martohej djali me një gjermane? E pranon tradita jonë një veprim të tillë? Këto pyetje qarkullonin gojë më gojë brenda njerëzve të fshatit. Po nusja ishte fisnike, pjesë e klasës së junkerëve, ajo klasë që ngiti Hitlerin në pushtet. Adela nuk e donte luftën. Mbi fytyrën e saj nderej paqja. Ishte e bukur, e ëmbël, e edukuar. Familja u miqësua me të. Po të tjerët çdo thonë; shokët e partisë, të pushtetit popullor, të frontit? Eh! Një ditë korriku doli nga shtëpia dhe u afrua buzë Vjosës. Ishte nxehtë. Provoi të lahej, të përjetonte bukurinë e natyrës. E pa vjehrra, kunatat, gratë e fshatit që punonin arat në afërsi të lumit. Filluan të çirrnin faqet. Bobo, çfarë turpi! Babai i djalit kishte qënë partizan, tashmë punonte polic në Tepelenë. Vendimin e morën njëzëri, duhet ta nxirrnin nga familja, ta flaknin në rrugë. Djali hezitoi, sepse e donte, por “gjykimi i botës” varej si gur mbi kokat e tyre. Nuk mundi ta mbronte atë që i shpëtoi jetën. I premtoi lumturinë dhe besën e shqiptarit. Po ja, tradita…Ajo humbi udhëve. U largua nga Gjermania për t’i shpëtuar murtajës së kuqe. Kjo lëngatë kishte mbritur para saj në qytetin jugor të Shqipërisë. Pati nga ata që ndjenë keqardhje dhe ja shprehën të vjehrrit, policit. E dini cila ishte përgjigja e tij? “Ç’i qi t’ëmën!” E gjora vajzë! Përfundoi në periferi të Delvinës, në barakën e një evgjiti. Dhëmbët e tij të palarë ndonjëherë kafshonin gjokset e bardhoshes gjermane. U martua me të. Sikur të ulej përsëri në piano, sikur të mundej, do luante muzikë funebre, udhëtimin e saj drejt vdekjes. Vizitorë të huaj e përshkruajnë Tepelenës si jatak të evgjitëve. Më revoltojnë këto mendime kafenesh që bëjnë vend edhe në rreshta kronikash. Historinë e Tepelenës e kanë bërë gjithmonë periferitë e saj; banorët e Kurveleshit, Lopsit, Buzit, Krahasit etj. Bujarinë e këtyre banorëve s’mund ta fyej askush. Kufi me Tepelenën, arixhinjtë e Këlcyrës janë endur me kanistrat në duar, si varka lundrimi në detin e jetës. Evgjitët e këtij qyteti, sikurse të Përmetit, Gjirokastrës, Delvinës, Vlorës, Elbasanit, Beratit etj, kanë ndërtuar jetën e tyre qyshkur dhe kanë ruajtur traditat. Ata janë njerëz të mirë. Nuk di ç’lidhje mund të kenë kjo kategori evgjitësh me fshatarët fellahë që punonin tokat rreth Nilit. Po kjo s’ka rëndësi. Kryqëzimi i gjakut krijon rraca vitale dhe këtë më mirë se kudo e shikon në Elbasan dhe Përmet, kryesisht te bukuria femërore. Ndoshta dhe në qytete të tjera. Gjersa janë bashkëvuajtës dhe bashkëudhëtarë, kanë mësuar nga njëri-tjetri. Në udhëtimin tim të fundit në qytetin jugor, ndalova te kafeneja në afërsi të monumentit të Ali Pashës. Atje frynë erë e fortë, që të fshikullon trupin, të pret fytyrën si me brisk. Porosita një kafe dhe nga dritarja e lokalit kundroja luginën e Vjosës. Në tavolinën përballë grindeshin dy qytetarë të panjohur për mua, me gotat e rakisë në duar. U foli kamarieri të ulnin zërin. Ktheva kokën dhe dëgjova reagimin e njërit prej tyre; “Jemi në Tepelenë. Ç’i qi t’ëmën!”
