Nga Irini Meçe
Ditët e fundit në opinion publik është hapur debati për shfaqjen ose jo të filmave të realizuara gjatë sistemit komunist. Iniciator i kësaj ideje ishte shkrimtari Agron Tufa, kreu i Institutit të Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit.
Sipas tij këta tipe filmash ishin të dëmshme për shëndetin moral të shoqërisë. Në këtë intervistë për gazetën “Standard” Agron Tufa theksoi se nuk është për ndalimin radikal të të gjitha filmave, por që këtyre filmave t’iu vendoset një filtër, një shënim, që shpjegon kontekstin ideologjik e politik, të kohës kur janë krijuar. Shqetësimit të Tufës i janë bashkuar dhe shumë persona të tjerë që ndajnë të njëjtin mendim me të.
Pas tij ishte Erald Kapri i cili mbështeti idenë e Agron Tufës. Por krahas shqetësimit dhe opinionit të personave që janë për ndalimin e filmave të prodhuara gjatë sistemit komunsitë janë përballë tyre dhe ata që mendojnë se transmetimi i këtyre filmave në mënyrë kategorike nuk duhet të ndalohen. Shumë persona si aktorë, regjisorë, politikanë, gazetarë etj janë përfshirë në këtë debat. Gazeta “Standard” ka krijuar një forum me personat që kanë përgjegjësinë e duhur dhe janë të mirëinformuar në lidhje me debatin.
Agron Tufa kreu i Institutit të Studimeve për Krimet dhe Pasojat e Komunizmit, Arben Muka, drejtori i Drejtorisë së Programeve tek AMA, sociologu Ergys Mërtiri, Drejtor i Institutit të Integrimit të të Përndjekurve Bilal Kola,i cili theksoi se vjen me një mendim personal, jo institucional, shkrimtari dhe gazetari Sokol Shameti, vijnë në këtë forum për të ndarë mendimet e tyre në lidhje me këtë çështje
Agron Tufa: Nuk shkojnë bashkë dy standarde: ajo e propagandës komuniste dhe ajo e lirisë
Ditët e fundit është hapur debati në opinionin publik për transmetimin apo jo të filmave komunistë. Jeni konsideruar si një nga nismëtarët për këtë propozim dhe për këtë lëvizje. Në të vërtetë cili është qëndrimi juaj në lidhje me këtë çështje dhe pse mbani këtë qëndrim?
Kam qënë nismëtari, që mandej ju bashkangjitën dhe të tjerë bashkëmendimtarë. Nuk është hera e parë: e kam përmendur dhe në shkrime e konferenca të mëparshme. Qëndrimi im vjen prej një shqetësimi të thellë, që ka të bëjë me riciklimin e trashëgimisë komuniste dhe propagandën komuniste të shtetit totalitar përmes arteve në tjetër sistem tashmë, ku liria, demokracia dhe të drejtat e njeriut përbëjnë thelbin e kushtetutës. Nuk mund të shkojnë bashkë të dyja standardet: standartet e propagandës komuniste dhe standardet tona të sotme të lirisë. Njëra palë e përjashton tjetrën dhe anasjelltas. Bashkëekzistencë të njëkohshme nuk mund të ketë, sepse ndodh, figurativisht, njëlloj sikundër me një organizëm: nëse përzien grupet e gjakut – njeriu vdes. Por të kuptohemi: nuk kam folur kurrë për ndalimin radikal të të gjitha filmave. Unë kam propozuar kalimin në një filtër të gjithë trashëgimisë së komunizmit në Kinema, duke i ndarë në shkallë të ndryshme të propagandës që ato ushtrojnë, duke ndarë një pjesë të filmave që duhet të transmetohen, detyrimisht me një shënim, që shpjegon kontekstin ideologjik e politik, të kohës kur janë krijuar. Këto që kam konstatuar unë janë të prekshme.
Çfarë iu shtyu konkretisht që të shprehnit këtë shqetësim dhe të merrnit këtë nismë?
Shqetësimi është i madh: një pjesë jo e pakët e filmave të Kinostudios “Shqipëria e Re” janë në kundravajtje ligjore për garantimin e lirive themelore të njeriut, të sanksionuara në Kushtetutë, në nenin nr 3 të së cilës, ndër të tjera thuhet: “…dinjiteti i njeriut, të drejtat dhe liritë e tij, drejtësia shoqërore, bashkëjetesa fetare dhe mirëkuptimi i shqiptarëve me pakicat janë baza e këtij shteti, i cili ka për detyrë t’i respektojë dhe mbrojë ato”. Filmat propagandistikë të kohës së komunizmit fyejnë sensibilitete të gjera shoqërore, denigrojnë klasa të tëra (të ashtuquajturit pronarë, çifligarë, tregtarë, intelektualë, klerikë, diversantë, sabotatorë) nën deklasimin “armiqëtë e popullit, partisë, dhe shërbëtorë të imperializmit, borgjezisë dhe shërbimeve të huaja. Si e ndjen veten 35% e popullsisë së Shqipërisë, kur e sheh përsëri këtë propagandë të urryer, njëlloj si dje, edhe sot përmes filmave të tillë? Kjo është fyerje! Ky është një rideklasim tjetër, një ripushkatim, një ridënim kur mijëra familje nuk kanë gjetur ende eshtrat e të pushkatuarve nga diktatura. Kjo fyen gjithkënd me mendje të shëndoshë. Fyen inteligjencën e njeriut normal në përgjithësi. Jam në dijeni, se për këto shkaqe, z. Bilal Kola, Drejtor i Institutit të Integrimit të të Përndjekurve Politikë, i ka nisur zyrtarisht një kërkesë AMA-s, që më 10 janar 2017, ku kërkon ndalimin e filmave të tillë, të cilët cënojnë rëndë integritetin moral të shtresës së përndjekur politikisht gjatë komunizmit. Çështja që shtroj unë propozon një zgjidhje të problemit në kuadrin ligjor nga Parlamenti Shqiptar, në analogji me praktikat e vendeve ish-komuniste të Europës, që tani janë anëtare të BE.
Pse janë të dëmshëm për shoqërinë dhe për të rinjtë shqiptarë shfaqja e filmave të realizuar gjatë viteve të diktaturës?
Së pari: dëmi që shkaktojnë këto filma (ato që janë thellësisht propagandistikë) ka të bëjë me faktin, se në kundërshtim me realitetin historik, ofrojnë përjetësisht një imazh të deklasuar e armiqësor të kundërshtarëve të brendshëm (armiqëtë e brendshëm – kulakët, klerikët, borgjezët, paria, kundërshtarët politikë) dhe të jashtëm (SHBA, Vatikani, Mbretëria e Bashkuar, Europa Perëndimore, etj). Pavarësisht se e drejta historike tashmë dihet se në cilën anë është, këto filma që ishin megafonë të propagandës së PPSH-së, vazhdojnë të shkaktojnë lëndimi e provokime të rënda mbi kurrizin e asaj popullate që vuajti një kalvar të papërshkrueshëm mundimesh për gjysëm shekulli nën rregjimin e Enver Hoxhës.
Së dyti: një dëm tjetër të madh që shkaktojnë filmat propagandistikë të komunizmit, janë roli dezinformues e djallëzor kundrejt brezave të rinj, të cilët, duke mos e njohur farë periudhën e komunizmit (në mungësë të plotë të informacionit mbi komunizmin në kurrikulat shkollore), ndërton një keqkuptim historik, përmes filmave, dhe përfton një tablo idilike për diktaturën komuniste.
Së treti: për një pjesë të madhe nostalgjikësh dhe pinjojsh të familjeve të ish-funksionarëve komunistë, këto filma ringjallin, ripërterijnë nostalgjinë për diktatorin, diktaturën dhe realitetin e shtetit totalitar komunist.
Një ndër argumentet që përsërisin pandërprerje kundërshtarët e idesë sime, të cilët janë thjeshtë nostalgjikë lehtësisht të identifikueshëm të komunizmit apo ish-regjisorë, aktorë, kineastë në konflikt interesi, është parrulla, se, gjoja, në ato filma gjendet “tërë historia e Shqipërisë”. Edhe unë them: po, por tërë historia e Shqipërisë në ato filma është mostruozisht e manipuluar, e deformuar, e sajuar apo e trukuar, çka në raport me të Vërtetën përmbën një tjetër krim. Asnjë histori e traktuar sipas versioneve filmografike socrealiste nuk mund të provojë vërtetësinë e saj. Nëse hapim dokumentat e arkivave, atëherë asnjë faktografi e fimave komunistë nuk mbetët në këmbë. Nuk po flasim për filmat dokumentarë, që jepen sikur të ishim sot në pikun e diktaturës.
Duke qenë një ndër artet më masive/masovike, filmi indoktrinon më shpejt e më lehtë krahasuar me artet e tjera. Ata për këtë qëllim qenë krijuar. Prandaj ne duhet të mbrohemi prej tyre, të mbrojmë brezat e painformuar prej kësaj propagande.
Jeni shprehur që nuk kërkoni ndalimin e tyre, por një seleksionim dhe këtyre filmave t’iu vendoset një filtër, duke u paraprirë me një bisedë 5- minutëshe. Si mund të arrihet e gjitha kjo?
Mendoj se duhen seleksionuar një pjesë jo e vogël filmash, me shkallë më të pakët propagande dhe, njëkohësisht, me vlera më të spikatura artistike, pavarësisht se asnjë film nuk i shpëton metodës së konceptimit socrealist. Këto filma duhet të paraprihen ose me një bisedë në studio, para shfaqjes së filmit, ose t’u vihet një stemë, një vulë, për shembull: “PPSH”, duke orientuar çdo shikues, se filmi në fjalë i përkët një epoke totalitare, pra, jo të lirë. Më vjen keq, pse i shpon xanxa disa autorë filmash nga kjo. Tek e fundit ky është borxhi i epokës.
Në krejt ish-kampin komunist të Europës, nuk shfaqen filma propagandistikë, që glorifikojnë rolin udhëheqës të partisë komuniste, sekretarët, instruktorët politikë, komisarët, agjentët e sigurimit apo operativët. Ky turp ndodh tek ne. Nuk ka në gjermani filma që glorifikojnë e hyjnizojnë Hitlerin apo bashkëpunëtorët e tij. As krimet e tij.
Bilal Kola: Filmat janë në kundërshtim me frymën e Kushtetutës
Ditët e fundit është hapur debati në opinionin publik për transmetimin apo jo të filmave komunistë. Ju çfarë qëndrimi mbani lidhur me këtëçështje?
Së pari unë kam mbajtur një qëndrim institucional, por përpara se të zhvillohej debati. I kam adresuar AMA-s një një shkresë që filmat e tillë bien ndesh me frymën dhe gërmën e Kushtetutës. Nuk është çështje pëlqyshmërie, nëse na pëlqen apo nuk ka pëlqen. Dhe të them të drejtën mua më pëlqejnë disa prej tyre dhe më duken komedi të papara, pavarësisht se nuk janë komedi. Ata filma janë disinformim publik , shtrembërim absolut i fakteve historike dhe në një farë mënyrë cënojnë integritetin dhe dinjtetin e një grupi të caktuar të shoqërisë shqiptare. Dhe kjo e fundit është në kundërshtim me frymën e Kushtetutës. Në këtë kontekst do ishte më mirë që një pjesë e tyre të mos transmetohen fare, gjithmonë ata që cënojnë integritetin e njeriut. Do ishte e mira që këtyre t’iu vendoset një pullë që bëhet fjalë për një mesazh që nuk ka fare lidhje me realitetin dhe është një transformim i fakteve historike.
Çfarë problemi shkakton transmetimi i këtyre filmave tek të rinjtë dhe si mund të menaxhohet shfaqja e tyre?
Ata që kanë përjetuar komunizmin e dinë shumë mirë që nuk është vërtet ashtu siç jepet në këto filma, por thjesht i rikujtojnë në formën e komedisë atë realitet makabër. Por ama të rinjtë duke parë këto lloj-lloj idiotësira mendojnë se realisht ka qenë ashtu periudha e komunizmit. Që këtu janë vrarë më shumë gjermanë se në çdo vend tjetër , ndërkohë me ato që di unë janë rreth 130 gjermanë që kanë vdekur në Shqipëri kjo gjë është gallatë, por dhe qesharake. Kështu që mendoj se duhet të vendoset me ligj një pullë e cila mund të lexohet me zë për ata persona që nuk mund të shohin dot, por dhe në formë shkrimi, që të bëhët e qartë për publikun se flitet për transformim të fakteve dhe nuk transmeton realitetin e asaj periudhe siç ka qenë. Të bëhet një tipologji pulle për tipologjira të ndryshme filmash, që të paraprijnë transmetimin e një filmi të caktuar. Por disa prej tyre duhet të ndalohen kategorikisht sepse janë shumë lëndues për një pjesë të popullatës, por bien dhe ndesh me Kushtetutën. Kështu që duhet të rregullohen me një ligj të posaçëm.
Ju përmendet që i keni dërguar një shkresë AMA-s, keni marrë një përgjigje nga ajo?
Përgjigje me shkrim se kemi marrë, por kemi bër një takim ku na thanë që e mirëkupton kërkesën tonë. AMA na garantoi që në qoftë se kjo gjë do të pasqyrohet në një nismë parlamentare, atëherë ky institucion do të jetë në krahun tonë. Kjo është një bidsedë që është bërë me drejtorin e AMA-s, dhe na dhanë të drejtë në parim, por na thanë që i kanë duart të lidhura pasi nuk mund të ndalojnë filmat pa pasur një rregullim të posaçëm.
Arben Muka: Duhet vlerësim dhe pastaj vendimarrje për mënyrë e transmetimit publik
Ditët e fundit është hapur debati në opinionin publik për transmetimin apo jo të filmave të prodhuar në kohën e diktaturës komuniste. Ju si nëpunës i AMA-s çfarë qëndrimi mbani lidhur me këtë çështje?
Në fillim të muajit janar të këtij viti, Instituti i Integrimit të ish të Përndjekurve Politikë i drejtoi një shkresë zyrtare AMA-s, ku në esencë shpreh shqetësim për shfaqjen në televizione të ndryshme të filmave të prodhuar gjatë kohës së diktaturës, duke kërkuar ndalimin e transmetimit të tyre, sepse, siç thuhej në shkresë, “diskriminojnë dhe cënojnë dinjitetin e ish të përndjekurve nga regjimi komunist, në kuadër të respektimit të kësaj shkrese”. AMA e vlerësoi maksimalisht këtë ankesë dhe kërkoi një takim me zyrtarët e Institutit, takim që u realizua pas pak ditësh. Takimi zyrtar mes përfaqësuesve të dy institucioneve ishte shumë i dobishëm, me shkëmbim të lirshëm të mendimeve dhe propozimeve, duke u dakordësuar se kjo çështje kërkon dy aspekte thelbësore në trajtimin e saj. Së pari, të bëhet një vlerësim i krijimtarisë filmike dhe dokumentare të periudhës së para viteve ’90, dhe së dyti duhet një vendimmarrje për mënyrë e transmetimit publik të saj. Nuk bëhet fjalë për produkte audiovizive të televizioneve, por janë vepra kinomatografike të cilat janë prodhuar në një kontekst tjetër. Vlerësimi dhe vendimarrja janë dy procese që e tejkalojnë kompetencën ligjore dhe rregullative të AMA-s. Vlerësimi duhet bërë nga një trupë, strukturë, apo organizëm ndërinstitucional, ku të përfshihet ekspertizë e shumëllojshme, profesionale, historike, artistike, akademike etj. Kurse vendimarrja për këtë çështje i takon Kuvendit të Shqipërisë.
Si e argumentoni këtë qëndrim?
Ky ishte në thelb qëndrimi i të dy institucioneve dhe mua kjo me duket racionale. Të ndalosh një krijimtari artistike, të ndalosh filma të prodhuar në një kohë tjetër duhet bërë pas një vlerësimi profesional. Sepse duhet përsëpari që të qartësosh, se cilët nga filmat dhe dokumentarët e kohës së diktaturës nuk bëjnë, nuk duhen të transmetohen më; cilët prej tyre duhet të transmetohen në orare të përcaktuara; cilët pa kufizim orar. Edhe vendimmarrja duhet të jetë e Kuvendit, pasi bëhet fjalë për një çështje delikate, për të cilën vetëm “shtëpia e deputetëve”, që përfaqëson shtresime të ndryshme të publikut, përfshi dhe vetë ish të përndjekurit, ka kompetencë të marr vendim. Kjo është rruga e duhur mendoj. Nuk është asnjëherë vonë. Rëndësi ka që problemin ta shikojmë me realizëm dhe jo për spekulime a shashka, sikundër fatkqësisht ka ndodhur përshembull me hapjen e dosjeve famëkeqe të ish Sigurimit të Shtetit. Një proces që është zvarritur dhe degjeneruar për rreth 27 vite.
Nismëtarët e kësaj lëvizje janë shprehur se filmat e realizuar gjatë viteve të diktaturës janë të dëmshëm për shoqërinë dhe për të rinjtë shqiptarë. Ju çfarë mendimi keni?
Do të isha snob dhe jashtë realitetit të thoja të kundërtën. Por problemi është se cilët filma konkretisht nuk duhet të transmetohen, cilët me orare të kufizuara, cilët duhet të jenë pa probleme? E përsëris, duhet vlerësim dhe pastaj vendimarrje. Nuk mund të trajtohen të gjithë filmat njësoj duke i konsideruar si të dëmshëm për shoqërinë dhe gjeneratën e re.
Si do të veprojë konkretisht Autoriteti i Mediave Audiovizive, AMA?
Sikundër ju shpjegova më herët, duke pasur parasysh dhe takimin që kemi pasur me përfaqësuesit e Institutit të Integrimit të ish të Përdjekurve Politikë, nëse ka vlerësim të kësaj krijimtarie dhe më pas vendimarrje konkrete, atëherë zbatimi i ligjit është detyra e Autoritetit, duke monitoruar dhe ndjekur me rigorozitet performancën e subjekteve audiovizive se sa ato e respektojnë vendimin e Kuvendit të Shqipërisë.
Ergys Mërtiri: Shoqëria s’mund të qendrojë indiferente ndaj transmetimit të filmave të diktaturës
Ditët e fundit është hapur debati në opinionin publik për transmetimin apo jo të filmave komunistë. Ju çfarë qëndrimi mbani lidhur me këtë çështje?
Problemi është se, si gjithmonë, në Shqipëri, gjëja e fundit diskutohet e para. Diskutimi u përqendrua mbi idenë nëse duhen ndaluar apo jo filmat e kohës së diktaturës, pa u trajtuar fillimisht qendrimet që duhen mbajtur mbi to. Duhet thënë që në Shqipëri nuk ka asnjë kritikë dhe asnjë debat mbi vlerën e atyre filmave, gjë që do të mund të na qartësonte më shumë edhe mbi atë farë mund dhe duhet të bëjmë. Për pasojë, shumica e pjesëmarrësve në debat japin gjykimin e fundit, pa njohur aspak vlerën e objektit që gjykojnë dhe kjo sjell vetëm keqkuptime, arrogancë dhe një histeri kolektive pa kuptim.
Personalisht, nuk interesohem shumë mbi zgjidhjet sesa mbi vetë debatin. Më shumë sesa lejimi ose jo i këtyre filmave, më intereson që ne të kemi të qartë se ka nevojë për një qëndrim moral ndaj diktaturës dhe shumë fenomeneve që lidhen me të, përfshi këtu edhe artin propagandistik që i ka shërbyer.
Si e argumentoni qëndrimin tuaj?
Shumë njerëz reagojnë në mënyrë cinike, duke e paraqitur çështjen sikur po kërkohet censurë, gjë që bie ndesh me lirinë e fjalës dhe krijimit artistik. Ata shprehen të çuditur se si ka mundësi që kjo gjë diskutohet ende sot. Në fakt, po të hedhim pak sytë nëpër Europë, si në Gjermani e gjetkë, do shohim se këto vende janë shumë të kujdesshëm për të mos lejuar ato produkte artistike që promovojnë ide politike e shoqërore kriminale, si totalitarizmi, antisemitizmi etj.
Në thelb sistemet demokratike dënojnë promovimin e ideve kriminale e genocidale dhe nuk lejon përhapjen e tyre. Liria e fjalës nuk nënkupton në asnjë mënyrë lirinë për të promovuar bindje genocidale si ato të regjimit që kaluam, e as nuk toleron mbrojtjen dhe promovimin e regjimeve e politikave kriminale.
Një pjesë e mirë e filmave të prodhuara nga Kinostudio kanë qenë produkte propagandistike që i kanë shërbyer regjimit. Ato kanë legjitimuar, justifikuar, propaganduar e promovuar një sërë idesë kriminale si, luftën e klasave, dhunën kolektive, krimin shtetëror, shkeljen e lirive etj. Gjithashtu ato kanë shtrembëruar historinë, kanë prodhuar stereotipe, kanë karrikaturuar individë konkretë dhe grupe sociale të përjashtuara dhe diskriminuara. Siç thoshte Lenini: “Kinematografia është artilieri e rëndë”. Kinostudioja ishte artilieria e rëndë e regjimit stalinist të Enver Hoxhes, për të shkatërruar topitur mendjet e njerëzve.
Si të tillë, natyrisht që produktet e kësaj kohe duhen marrë me kujdes dhe duhen trajtuar me seriozitet. Natyrisht që ka edhe gjëra me vlerë në këta filma, por ka edhe elementë që promovojnë pikëpamje të patolerueshme. Shoqëria nuk mund të qendrojë indiferente ndaj transmetimit të tyre.
Nismëtarët e kësaj lëvizje janë shprehur se filmat e realizuar gjatë viteve të diktaturës janë të dëmshëm për shoqërinë dhe për të rinjtë shqiptarë. Ju çfarë mendimi keni dhe çfarë problemi shkakton transmetimi i këtyre filmave?
Çdo njeri që merr vesh sadopak nga komunikimi e di që çdo ligjërim prodhon që i ofrohet një publiku krijon doemos efektin e tij. Teoritë psikosociale na kanë treguar prej kohësh se çdo informacion ndikon, qoftë edhe në mënyrë të pavetëdijshme mbi përfytyrimet tona për botën, duke ndryshuar sistemin ton të dijes. Struktura e të menduarit tonë, pasi ndeshet me një informacion të ri, riorganizohet për ti bërë atij vend, duke ndikuar mbi vetë informacionin, por edhe duke u ridimensionuar në vetvete.
Kur kemi të bëjmë me një retorikë që ripërsëritet pa rreshtur, si në rastin e një propagande të vazhdueshme, sado e papranueshme që ajo të jetë, ajo ndikon në mënyrën tonë të të menduarit duke arritur të transformojë ndërgjegjen tonë. Nuk është e thënë që këta filma do të na bëjnë të gjithëve komunistë. Ajo ndikon tek ne, qoftë edhe në gjëra periferike, të cilat, sido që të jetë, transformojnë prirjet tona në mënyrën sesi i qasemi gjërave.
Kështu, si pasojë e artit, letërsisë, kinemasë e shumë burime të tjera komunikimi që burojnë nga realizmi socialist, sot jemi një shoqëri shumë e infektuar nga megalomania, mitet, paaftësia për të qenë racionalë, prirja drejt totalitarizmit, viktimizimi nga teoritë e konsipiracionit, etj. Po kështu, si pasojë e ligjërimeve të tilla që kanë ushtruar prej vitesh ndikim mbi mendimin tonë, ne sot jemi të prirur të mos kemi ndjeshmëri ndaj krimit, dhunës, korrupsionit, padrejtësisë, mungesës së lirisë etj. ndërsa shumë prirje apo mite të komunizmit si urrjetja ndaj të pasurve, lufta e klasave, miti i njeriut të thjeshtë etj. ushqejnë sot ndikim të madh në shoqëri. Patjeter që filmat e asaj kohe mbajnë gjallë ende mendësitë dhe mentalitetin e atëhershëm, në një mënyrë apo një tjetër.
Çfarë sugjerimesh jepni ju, si mund të menaxhohet shfaqja e këtyre filmave?
Fillimisht, ajo që mendoj se duhet bërë është një debat serioz mbi fenomenin. Në Shqipëri nuk kemi ende, pikë së pari, një kritikë serioze mbi këto produkte. Kineastët, gazetarët, artistët, janë shumë të gatshëm të flasin me superlativa, të glorifikojnë vepra e autorë, të hidhen përpjetë kur ato atakohen, ndërsa nuk marrin mundimin t’i trajtojnë në mënyrë profesionale, për të na dhënë vlerën e vërtetë të tyre. Pra ata kujdesen të prodhojnë mitin e artistit dhe jo vlerën e artit dhe kjo është për të ardhur keq.
Pasi opinioni të jetë pjekur për ti parë gjërat me seriozitet, jam i bindur që do të gjejë rrugë më të kthjellëta për të trajtuar edhe zgjidhjet e mundshme. Në gjykimin tim, disa prej këtyre filmave nuk duhen shfaqur dhe kjo fillimisht duhet të jetë në vetëdijen dhe ndërgjegjen e vetë televizioneve që transmetojnë filma shqiptarë. Por që të kemi një vetëdije të tillë, duhet të kemi një debat publik normal dhe njerëz normalë që i trajtojnë këto diskutime. Histeria e reagimeve të hasura nëpër media dhe rrjetet sociale, tregon që fatkeqesisht nuk e kemi këtë mjedis. Kjo vjen edhe për shkak se shpesh njerëzit që i trajtojnë, janë shkaktarët e këtyre problemeve ndaj dhe nuk iu intereson që të vërtetat të thuhen në këtë vend, por duan me çdo çmim të ruajnë dhe fortifikojnë mitet e krijuar po nga vetë ata.
Sokol Shameti: Shfaqja e filmave nuk menaxhohet, thjesht mundësohet ose pamundësohet
Ditët e fundit është hapur debati në opinionin publik për transmetimin apo jo të filmave komunistë. Ju çfarë qëndrimi mbani lidhur me këtë çështje?
Pikë së pari, nuk e di mbi çfarë kriteresh është vendosur se “u hap debati në opinionin publik”. Hapja e një debati në opinionin publik nënkupton ngritjen e një shqetësimi gjithëpërfshirës për të gjitha segmentet e shoqërisë dhe shndërrimin e këtij shqetësimi nënjëtemë bisede dhe rrahjeje mendimesh nëçdo tryezë e odë shqiptare. Aktualisht, më rezulton se tema e vetme gjithëpërfshirëse e debatit në opinionin tonë publik është halli i përditshëm i mbijetesës së qindra mijëra familjeve shqiptare, shpunësimi masiv i prodhuar nga sistemi i gabuar ekonomik i këtyre dy dekadave e gjysëm, deindustrializimi i vendit, varfëria ekstreme që ka prodhuar ky shpunësim dhe deindustrializim, shpopullimi, shkatërrimi dhe komercializimi i shërbimeve bazë jetike etj. Këto mendoj se janë temat e vërteta të debatit që qëndrojnë të hapura në shoqërinë tonë në mënyrë konstante dhe jo debatet artificiale dhe boshe që ne si media duhet të bëjmë mirë t’u rezervojmë talljen e merituar dhe jo imponimin e dhunshëm mbi hallet e vërteta të njeriut shqiptar në këto kohë.
Së dyti, nuk e di se çfarë kuptoni me “filma komunistë”. Komunizmi është një rend shoqëror dhe ekonomik ndërsa “komunist” është njeriu që e simpatizon këtë rend apo punon për ta arritur atë. Si pasojë, “komunist” mund të jetë vetëm një subjekt, një person, një frymor apo një qenie me inteligjencë dhe jo një objekt, një send apo një plaçkë. Deri herën e fundit që kam kontrolluar, filmi ishte një objekt, një send, andaj ta quash një film “komunist” është njëlloj si të quash “komuniste” një karrige apo një ndeshje futbolli. Prandaj, të flasësh për filma komunistë, është një nonsens dhe injorancë e gjallë.
Së treti, nëse u referoheni prodhimeve të një epoke 40 vjeçare (1950-1990) si kinematografi “komuniste”, dhe po ta tejkalojmë nonsensin logjik që u cek më sipër, e kupton çdo fëmijë se të debatosh rreth tyre kemi të bëjmë me një budallallëk në trajtën e vet më virgjine. Si rrjedhojë nuk jam për ndalimin e asnjë filmi komunist, kapitalist, monarkist apo republikan. Jam kundër totalitarizmit bllokues dhe censurues. Jam për një totalitarizëm të krahut tjetër. Totalitarizëm lirie. Liri totale.
Si e argumentoni qëndrimin tuaj?
Së pari që të merret vendim për ndalim filmash, apo librash, apo këngësh, apo gjithçkaje tjetër që mund të përbëjë rrezik për shoqërinë, duhet që shoqëria të ndërtojë një institucion të gjithëpranuar dhe konsensual. Ky institucion duhet të gjykojë çfarë është e mirë dhe çfarë është e keqe për të gjithë e jo vetëm për disa kokrra nga shoqëria. Një institucion i tillë nuk ekziston në Shqipëri. Është qesharake që persona të caktuar t’ia mveshin vetes së vet atributet e këtij institucioni imagjinar e të dalin të flasin në emër të tij. Askush nuk ua ka besuar atyre misionin e higjienës kulturore të kombit.
Së dyti, që një vendim i tillë drastik si ky që propozon ndalimin e një veprimtarie prodhuese kulturore të rendit të kaluar shoqëror, apo si vendime të ngjashme tëndërmarra në epokën e totalitarizmit ndaj prodhimtarisë artistike të monarkizmit, pra vendime të tilla totalitare, kanë nevojë për instalimin e një sistemi totalitar tek ne. Ky sistem ama duhet të mos kufizohet vetëm brenda trurit të një numri të vogël personash, por të ketë edhe atribute shtetërore, kushtetuese dhe ekzekutive. Për momentin, ne nuk jemi në atë fazë kaq të avancuar. Nuk jemi ende aty ndonëse disa persona që e kanë këtë sistem totalitar në mendje, bëjnë presion që të jetë pikërisht ashtu siç mendojnë ata. Sapo mendësia e tyre të materializohet në një rend totalitar të ri, i cili mund të jetë majtist si ai i kaluari, apo fashist siç po priren të na bëjnë këta propozues totalitarë, atëherëpo. Vetëm atëherë do të mund të flasim për ndalim filmash, djegie librash, modifikim këngësh apo retushime fotosh të cilat rendi përkatës do t’i gjykojë si të dëmshme për njeriun e ri që synon të krijojë. Besoj se do të duhen ende dhe rreth 10-15 vjet derisa të arrijmë aty, nëse vazhdojmë në rrugën ku jemi nisur e nëse vazhdojmë t’i marrim seriozisht gjithë donkishotët që shfaqen e zhduken periodikisht.
Nismëtarët e kësaj lëvizje janë shprehur se filmat e realizuar gjatë viteve të diktaturës janë të dëmshëm për shoqërinë dhe për të rinjtë shqiptarë. Ju çfarë mendimi keni dhe çfarë problemi shkakton transmetimi i këtyre filmave?
Se çfarë problemesh u shkaktojnë nismëtarëve transmetimi i këtyre filmave, për këtë duhen ekzaminuar më hollësisht nismëtarët. Duke u nisur nga kërkesa që ata shprehin, mendoj se ata vetë nuk i pëlqejnë dhe kanë frikë këtyre filmave, prandaj i shmangin dhe nuk i shohin këta filma. Si rrjedhojë ata realisht nuk kanë si të kenë realisht frikë nga këta filma, sepse ata nuk i shohin ata. Ata thjesht kanë frikë se mos kanë frikë po i panë këta filma. Në psikoanalizë kjo quhet “fobofobia” ose frika nga frika. Gjithashtu, ndjej që këta nismëtarë, përveçse nuk i shohin por thjesht u tremben këtyre filmave pa i parë, kanë frikë se mos i shohin të tjerët këta filma që ata nuk i kanë parë dhe pastaj tremben edhe këta të tjerët prej tyre, siç do trembeshin ata vetë. Kemi të bëjmë pra këtu me vorbulla të forta psiqike, të cilave mendoj se nuk mund t’ubëhet derman përmes intervistave apo artikujve në shtyp, por vetëm përmes ndihmës së kualifikuar mjekësore.
Përndryshe, për pjesën tjetër të shoqërisë, mendoj se këta filma janë vërtet të dobishëm nga ana psikologjike dhe edukative politiko-shoqërore. Më 1990, këta filma ishin ushqimi i vetëm kinematografik i shqiptarëve dhe si rezultat i tyre erdhi përmbysja e madhe e sistemit në të cilin vetë këta filma ishin realizuar. Pra, filma si këta, janë pikërisht ata që armiqtë e sistemit të kaluar duhej të promovonin dhe nxisnin, përderisa të shikuarit e tyre sjell zakonisht përmbysje të asaj që ata në budallallëk e sipër e quajnë madje “komunizëm”.
Çfarë sugjerimesh jepni ju, si mund të menaxhohet shfaqja e këtyre filmave?
Shfaqja e filmave nuk menaxhohet. Shfaqja e filmave thjesht mundësohet ose pamundësohet.
