Sadik Bejko/ Një malësor i brishtë kur shkroi “Rrënjët” e dënuara

0
308

Sadik BejkoIntervista/ Dje, poeti mbushi 71 vjet nga lindja, unik në intervistën e mëposhtme për veprën që iu bë karton

Sadik Bejko është në radhën e poetëve që ka shkruar vetëm poezi. I përket një brezi, me bashkëkohës të ikur të viteve `70. Krahasimisht me një vepër të kthyer në karton, siç është vëllimi poetik “Rrënjët”. Intervista e mëposhtme është marrë prej pak vitesh nga Valdete Andoni, e pabotuar në media, por që vjen për herë të parë në një rrëfim dramatik, në 71-vjetorin e lindjes, të shënuar dje, më 20 shkurt 1944.

 

Kur ju shkruat poezinë “Rrënjët”, ishit një malësor i brishtë që gjakun ia ndillte fërfërima e barit, por ju këlthisnit sikur zëri i ndonjë gjyshi që digjej bashkë me zjarrin t’ju murmuriste: “Rrënjët zgjaten nga që të tjerë s’i thanë këngët”. Ishit i papërgjegjshëm atëherë për çka ju vinte figurshëm dhe a bën pjesë ky varg tashmë në kuptimësinë tuaj për poezinë?

 

Jam nga ata që nuk shkruajnë me ndonjë program. Shkruaj vetvetiu, se ndiej që dua të shkruaj. Ashtu sikundër papritur kupton se po këndon nën zë… një brengë, një gëzim, një hata. Fjalët dhe melodia shkojnë bashkë. Ashtu të vijnë për mbarë atë çast dhe jo ndryshe. Dhe të shkruash është si të këndosh me vete. Jam nga zona të Jugut. Polifonia më ka mbështjellë me tinguj, sapo kam lindur. Të kënduarit për mua është polifoni. Këndon vetëm, por edhe zërat e tjerë të duhet t’i bësh po vetë. Sa të mundesh. Polifonia e lejon të kënduarit me vete. Kur je fill në mal, në pyll a kudo. Këndon të vrasësh vetminë, trembjen, shushatjen, përhumbjen. Këndon që të kthehesh te grupi. Nga vetvetja te dyfishimi a trefishimi i vetes. Jehonën ta përcjell pylli, shkëmbi a gryka e zymtë përballë. Këndon (shkruan) njësoj si të flasësh me vete. Një të folur disi ndryshe.

Gjyshja ime këtë punën e të folurit me vete e kishte aq të sajën, sa e merrje vesh edhe kur fliste pa zë. Ndonjë damar te balli i dilte vendit dhe zhvendosej tutje-tëhu, diçka te nofulla lëvizte, vetullat e saj e hapnin a e mbyllnin ballin aq lemerisshëm, sa të vinte frikën. Kur errej, ajo dilte përballë malit dhe nuk e mbante më dallgën që e troshiste përbrenda. Fliste dhe fliste pa pushim. Për të thoshin se kishte roitur. Po mua nuk më dukej kështu. Ajo kishte nevojë të fliste me vete. Kishte nevojë dhe ta dëgjonte me veshët e saj veten e saj. Ajo edhe qante shumë. Vetëm, në shtëpi ose dhe me malin e me gurin përballë qante. Dhe falej e lutej përpara malit a gurit a pemëve. Njerëzit nuk e merrnin shumë seriozisht, po unë e ndiqja nga pas gjyshen Rubie dhe e kam dashur e më ka dashur shumë. Nuk i bënte keq njeriu. Ishte plakë e sertë, por e përshpirtshme. Ama, ankthet i kishte me barrë dhe dallgë-dallgë, ndaj donte t’i zbrazte, ku të mundte. Por gjithmonë vetëm dhe me veten. Thënë më ndryshe, ajo ishte një natyrë meditative. Heshtte sa heshtte dhe ia plaste. Monologu i pafund që i rridhte përbrenda, i dilte përsipër si ai uji i zi që del nga goja e shkëmbit kur kanë rënë shumë shira dhe mali i ngopur nuk i përmban dot.

I thashë vetëm për gjyshen këto më lart. Me një ndryshim. Nuk e kam parë kurrë gjyshen time të këndojë. Kurrë. Nuk ia thoshte për këngë. Nuk m’i tha këngët…

Kam jetuar gjatë në vetminë e natyrës që i vogël. Fshatra të largëta si të braktisura. Kam ecur gjatë në mal e në pyll. Që fëmijë ecja mendueshëm. Gjyshi im nga nëna, Smail Vrekua, nuk ma donte këtë huq. Isha nja dhjetë vjeç, kur me ankim ia thoshte sime mëje: “Ky djalë yt nuk më pëlqen, vjen i menduar. Nuk do ta ketë jetën aq të lehtë. Nuk ka ngjarë nga soji ynë”. Ai ishte një njeri që dinte të vërente shumë dhe mirë. Hesapet i kishte si të prera në kërcu. Nuk ta mbante shumë anën dhe as ia pyeste hallit.

Në shkollën shtatëvjeçare me një copë bukë në çantë shkoja duke bërë katër orë rrugë me këmbë vajtje dhe ardhje. Isha nazeli në të ngrënë dhe nëna ma gatuante darkën në një pjatë veçan. Rrobet… ato që kisha, por ama m’i lante dhe arnonte si kuti e kartë të pastra. Qaja po të mos më ngrinin nga gjumi, që të arrija me kohë në shkollë. Male, gryka, përrenj, pyll dhe shumë erë. Në dimër akuj dhe ujq. Lartësi 800-900 metra mbi nivelin e detit. Një herë bashkë me një moshatarin tim kemi ngrirë në tufanin e borës, po Niazi Tafili, punëtori i mirëmbajtjes së rrugës, na gjeti shuk në anën e xhadesë, ndezi zjarr e na solli në vete. Në këto rrugë të gjata për një fëmijë kam bërë këngët e para me veten time. Dhe i këndoja sipas avazit të polifonisë.

Kisha lindur në një vend ku nxjerrja e bukës ishte e vështirë. Duhet të ishe burrë i punëve të forta, i malit dhe i zallit. Vajtja në shkollë, dhënia pas librave më ndau nga shokët e mi që, sa mbaruan klasën e katërt, mësuan të prisnin lisin e malit a të merrnin kërrabën e bariut. Unë isha “çun shkolle” për ta. Po merrja rrugën e librave për ta nxjerrë bukën. Si më të lehtën. Ta dija sa e vështirë paskësh qenë kjo punë e librit! Kjo puna që të bësh libra.

 

Sikur nuk dua ta pranoj, atë çka shkruhet në përcjellje të ribotimit të librit tuaj të parë pas tridhjetë vjetësh, “Rrënjët”: “Është nga kundërvëniet e pakta e të suksesshme poetike ndaj asaj furie skematizmi ku gjendej poezia shqipe e viteve `70”. Në gjithë atë klimë idhujtarie, me krena apo pa krena, ju nuk keni shpëtuar pa u vesitur, por tej në thellësi të labirintit ndiej “thëngjij sysh” të një shpirti që do të sulet nga dalja; pra të pranosh kundërvënien nuk më duket vlerësim.

Dhe unë nuk i pëlqej gjithmonë ato që thuhen për librat. Sidomos atë që poezia është o pro diktaturës, o kundër diktaturës, nuk e honeps dot fare. Më duket se që të dyja dalin në një qafë. Kurse letërsia duhet t’i kapërcejë qafat, të jetë e nisur nga një kohë për të shkuar përtej saj. Kundërvënia në letërsi… Ngrehina e madhe e letërsisë nuk është gjë tjetër veçse histori kundërvëniesh. Libri “Rrënjët” do të vinte pas shtatë vjetësh nga botimi i poezisë së parë në gazetën “Drita”, janar 1965. Deri atëherë kisha çuar dy libra në ndërmarrjen botuese “Naim Frashëri” dhe nuk m’i pranonin. Kadareja që m’i kishte botuar poezitë e para dhe që kishte shkruar mirë nja dy herë për to, do të thoshte në referatin e një mbledhje për letrarët se të riut të talentuar, S. Bejko, po ia kthejnë librat. Po bëhesha gati ta lija poezinë, nxitja e tij më mbajti në punë.

Kisha punuar disa vite në arsim, kisha mbaruar Institutin dyvjeçar për Gjuhë dhe Letërsi Shqipe, kisha bërë ushtrinë në brigadë pune, punoja redaktor në “Radio Tirana”, isha në prag të martesës me gruan që kam, 28 vjeç, kur aty nga fundi i vitit 1972 doli libri “Rrënjët”. Ishin vitet e liberalizmit, siç u quajt ajo kohë. Unë nuk mblodha gjithë sa kisha shkruar më parë. Të shkruarit është një fillim nga e para, sikur nuk ke shkruar kurrë asgjë, asnjëherë. Ky libër u shkrua në ato vite.

Me këtë libër bëra shumë miq. Nuk u prit kushedi çfarë nga kritika. Kishin filluar mbledhjet, plenumet kundër muzikës, pikturës, poezisë. Shfaqje të huaja. Arrestoheshin artistë. Po libri ishte pëlqyer në njerëzit që takoja dhe mbahet mend edhe sot nga ata të brezit im. Kjo mbase se unë ende kisha mbetur prapë ai malësori i brishtë, siç thoni ju. Mbase se lëndën e vërtetë të librit e përbëjnë disa thelbe të tilla që vijnë nga jeta ime prej malësori: rrënjët, bari, guri, rruga, zjarri, lumi, dheu, dashuria. Janë simbole universale, tharme arketipale të poezisë. Aty është dhe ai vargu “si ndodh që heshtin ndonjëherë që të gjithë vallë ?”

Sa për idhujt… Nuk është se ne të gjithë nuk jemi “vesitur” nga idhujt. Në poezinë e atëhershme ishte e domosdoshme që t’u bëje hosana atyre. Ishte me detyrim. Nuk botoje dot një libër pa hosanara për idhujt. E vërteta: unë nuk i kisha fort për zemër, si dhe shumë e shumë të tjerë. Nuk kam përse ta zgjas. Por… mbase mendtë vijnë me vonesë. Pse të mos shkruaja pesë a dhjetë poema të forta, me rroftë e me tralala për idhujt? Dhe të tjerët që s’i donin, bënë poema të tilla se ashtu e donte puna, mbijetesa. Edhe më pas nuk u bëra dot poeti i revolucionit, patetiku, luftaraku…

Me përvojën e deriatëhershme unë i kisha fshirë gjer me lëkurën e trupin tim, pluhurat e baltërat e shumë udhëve, të shumë fshatrave. Njerëzve jeta u peshonte gjer në palcë. Po e dija dhe sa e rrezikshme ishte ta kruaje me idhujt. Nuk kisha mbështetje tjetër, veç vetes. Ama dija dhe atë: në letërsi duhet të jesh i ndershëm. Sa më shumë të mundesh.

Ajo që Rrënjët më bëri me miq mbase qëndron te një frymë e tërë librit. Ishte një frymë humanizmi, një ton intim, meditativ dhe personal. Ndonjëherë dhembshuria për tjetrin “buçiste” fort, si te ai vargu: “nuk e di pse na takon t’ia prishim dikujt ëndrrat…”, “shtrojmë kalldrëm të ftohtë në jetën e dikujt të pafaj”. Një ogur për veten? Një dhimbje për fatkeqët, të pafajët. Dhe ajo që ne ndjehemi fajtorë ndaj tyre. E provojmë aq shumë këtë ndjenjë në rininë tonë. Më vonë mësohemi me vrazhdësitë e jetës. Por, po e pate tënden, kjo ndjenjë prapë të mbetet.

Në ato kohë nuk kishte shumë thirrje të tilla. Toni duhet të ishe luftarak. Jo mëshirë, jo dhembshuri… Unë, malësori, sillja ca ndjeshmëri të rrënjëve, që atëherë nuk guxonin të ngrinin kokë. Pse ta zgjas? Librat janë më të mençëm se sa vetë autorët. Nuk është se kisha bërë ndonjë program a gjë tjetër, veç isha shprehur ashtu siç ndieja. Simbolikën e kisha marrë nga “rrënjët”, shprehjen e kisha holluar nga librat që lexoja. Në ato vite në Tiranë qarkullonin nën dorë Lorka, Preveri, Kuazimodo, Seferis, surealistët… Në rini je i djegur për të qenë në kohë… për të qenë një çikë modern. Por libri nuk më solli fat. Do të vinte viti 1973… Plenumi i Katërt… libri do të ndalohej jozyrtarisht… do të shkoja në minierë, minator galerie. Për gjashtë vjet nxirrja qymyr guri. Pa të drejtë botimi…

 

Duke pranuar hapësirën kozmike të krijuesit a e gjeni të nevojshme ngjizjen me atë që quhet psikologji etnike e artistit?

Duke folur për “rrënjët” e kam thënë këtë. Shkrimtari lëndën më bazë të punës së tij ka gjuhën dhe kjo e përfshin patjetër atë që quhet psikologji a përkatësi etnike. Shkrimtarët lindin në gjuhën që shkruajnë, i përkasin qytetërimit që është ngjizur nga kjo gjuhë. Prej gjuhës, me të cilën shprehen artistikisht, përcaktojmë etnicitetin e tyre letrar. Gjuha të vë në lidhje me një të jetuar gjatë të paraardhësve të tu, me një vend të caktuar. Edhe me fatin, me atë si kanë jetuar, menduar e ndierë. Ana tjetër është dhe natyra, gjeografia e vendit ku një shkrimtar ka lindur. Këtu fëminia dhe vitet e formimit kanë peshën e tyre. Nuk mund ta veçosh nga shkrimi im malin, reliefin e thyer të vendit tim. Po ashtu dhe atë që ndonjëherë regjistrat e zërat janë në orkestrimin e asaj që quhet polifoni. Jemi një qytetërim që duam ta themi atë që ndiejmë. Një qytetërim që edhe vdekjen edhe gazin i ndiejmë fort. Dhe i shprehim fort. Në qytetërimin tonë burri duhet të dijë të këndojë, të kërcejë, të bëjë muhabet, të mbajë miq, të jetë i pijes dhe i shoqërisë. Këto vijnë nga që jeta në mjediset tona bëhet në grup. Shkrimtari shqiptar që i ka respektuar këto kërkesa, ka qenë më i popullarizuari. Problemi është se letërsia bëhet në vetmi, jo gjetkë. Nga ana tjetër, poezia popullore shqiptare nuk e ka penguar artistin që të jetë shkrimtar i cilësisë së lartë. De Rada qe i pari që dha shembullin. Lasgushi erdhi nëpër këtë hulli, mbase edhe më bujshëm se sa ai. Ata, në mënyrën e tyre, ditën të jenë shqiptarë dhe universalë njëherësh.

(Vijon nesër)

Web Agency, Digital Agency, Web Development Agency