Përgatiti e shqipëroi: Luan Rama
Letrat e Jean Cocteau-së drejtuar të dashurit të tij, aktorit Jean Marais, janë përzgjedhur nga libri Lettres à Jean Marais , i botuar shumë vite pas vdekjes së Cocteau-së.
«Më 11 tetor të vitit 1963, Jean Cocteau-ja nuk e kapërceu përfundimisht pasqyrën. Shpirti i tij, zemra dhe fryma e tij, gjenia dhe vepra e tij do të jetojnë akoma më me forcë se sa një trup që ishte veç një lloj mjeti gjenerues i kësaj amalgame dhuntish, virtutesh e ndjesish të jashtëzakonëshme.
Sot ai shfaqet si një gjenerues i veçantë dhe i padukshëm. Padyshim ai do të qeshë që po flet përmes meje, përmes jush dhe mediave. Çdo ditë e dëgjoj në radio, e shoh në televizion. Ai e di mirë këtë se deri ku mund të shkojmë dhe besoj se duhet të qeshë kur një shkrimtar nuk e kupton se ai ka hyrë në shkrimet e tij.
Si mund të flitet për vdekjen, kur një shpirt jeton, një shpirt i ri, i fortë, i fuqishëm e i pasur me dhëmshuri, me dashuri dhe vërtetësi.
Jean Cocteau-ja ka shkruar: «Jam një gënjeshtër që thotë gjithnjë të vërtetën.» Por çfarë nuk tha ai? Mosbesimi, keqdashja, surrealistët në veçanti, shkruajtën menjëherë, sapo ai tha se ishte një «gënjeshtër». Moskuptim i hatashëm që ekziston ende.
Dhe kjo sepse kritizerët e tij shpikën, duke thënë se ai ishte një gënjeshtër… që thotë gjithnjë të vërtetën.
Miqësia jonë zgjati 25 vjet. Kurrë nuk e pashë atë të gënjente. Por kur tregonte ndonjë anekdotë që ne e kishim përjetuar sëbashku, ai e tregonte atë në një mënyrë aq zbavitëse, të lezetçme dhe të papritur, saqë dëgjuesit klithnin me të qeshura, duke imagjinuar se ai po e sajonte atë. Isha i detyruar të ndërhyja dhe të pohoja se gjithçka ishte e vërtetë. Ishte padyshim talenti i tij tregimtar, pra i poetit që i jepte ngjyra më të vërteta, sesa ishte vetë e vërteta, (shkruaj për këto fakte të kaluara pasi ato kanë ndodhur shumë vite më parë, por shpesh për Jean Cocteau-në flas në të tashmen).
Para disa vitesh krijova një spektakël mbi jetën e poetit. Doja që në të të thuheshin vetëm fjalë që ishin thënë nga Cocteau-ja dhe që gjithë teksti të merrej nga vepra e tij. Producentët dhe miqtë e mij donin që titulli të ishte Cocteau-Marais. Kjo më dukej një lloj sakrilegji që të bashkoja emrin tim me atë të Jean Cocteau-së.
Endërroja të gjeja motivin.
Vizita, një poezi në prozë, ku ai i lajmëronte vdekjen e tij një miku, ishte frut i një pune të madhe. Dhe shpesh imagjinoja në krijimin e këtyre dy figurave: Jean Cocteau dhe Jean Marais.
Pas një përzgjedhje të parë të teksteve, unë u ndihmova në këtë ndërmarrje nga njerëz të mrekullueshëm si Jean Luc Tardieu. Pra rilexova gjithë veprën e Jean Cocteau-së. Edhe më parë unë e lexoja veprën e tij, në kohën kur ai i krijonte ato. Tashmë ishte hera e parë që e lexoja tërë veprën e tij njëherësh. U mrekullova, duke zbuluar veç poetit njëkohësisht dhe një filozof. Le të themi një poet-filozof.
Nga veprat e tij buron një moral i veçantë, veç dhe mbi të gjitha moralet. Lexova gjithashtu letrat e poezitë që më kishte dërguar. Përsëri u trondita.
Më kujtohet që një aktor i ri më tregoi se një mik i tij, aktor dhe shkrimtar, i kishte dërguar letra. Ky njeri tregohej krenar dhe më shfaqte admirimin e tij. Duke mos dashur që ta lëndoja, unë nuk i thashë se çfarë mendoja në të vërtetë. Letrat e mikut të tij ishin pjesëza letrare. Personi që ia kishte shkruar, kur i shkruante ato, mendonte për veten, duke kërkuar ta mahniste atë. Pra rëndësi merrte pena e shkrimtarit, duke kërkuar stilin e tij. Në letrat e tij, Jean Cocteau nuk kërkon për asnjë çast të shkruajë një frazë të bukur.
Në letrat e tij nuk ka letërsi. Ai shkruan thelbësoren, duke e lënë veten të drejtohet nga zemra. Po, zemra. Ja dhe një tjetër keqkuptim rreth tij. Për shumë vite u fol rreth inteligjencës se tij, dinakërisë, iluzionizmit, magjisë, makinacioneve të tij, madje dhe makiavelizmit të tij. Kjo ishte e gabuar. Po, e gabuar. Gjithçka, në mënyrë absolute, drejtohej nga zemra e tij. Ai urrente veçse urrejtjen, përbuzte zënkat, harronte të keqen që i shkaktonin të tjerët.
Nëse sot botoj këto letra që më ka dërguar, e bëj këtë për të provuar atë që shkrojta pak më sipër.
Në disa biografi janë shkruar shumë gjëra të gabuara nga njerëz që e hiqnin veten si miq të tij, duke i huazuar poetit reaksionet e tyre, duke i huazuar Jean Cocteau-së qëndrime dhe motive që sigurisht kishin qënë të tyret dhe që Jean Cocteau-ja do t’i qortonte, madje do t’i përbuzte ata.
Padyshim që unë e kam pyetur veten: A duhet t’i botoj këto letra?
U përgjigja se duhej thënë gjithçka, madje dhe ajo që dukej e pamundur për tu thënë.
Jean Cocteau-ja ka shkruar: «Të vendosësh natën në mes të ditës dhe misterin në mes të dritës.» Mospasja turp është humanizmi ynë dhe vepra e një njeriu duhet të jetë aq e fortë që të mund të ngremë siparin mbi kulisat.» Kurajo nuk është vetëm një çështje fizike. Kurajo morale, sipas meje është më e vështirë, më e rëndësishme dhe më e nevojshme. Ajo që ka ekzistuar, ka ekzistuar. Ajo që ka ndodhur, ka ndodhur.
Dëshiroj që këto letra të botohen dhe të njihen sa jam gjallë. Pas vdekjes time ato mund të komentoheshin dhe të mos ishin të sakta.
Këto letra janë gjithashtu histori e një epoke, nga viti 1938 deri më 1963, gjatë një çerek shekulli, pra në një të tretën e jetës së Jean Cocteau-së. Është historia e një miqësie që asgjë nuk mundi ta prishë, madje dhe pasqyra.
Nëse unë nuk po i botoj letrat e mia dërguar Jean Cocteau-së, kjo për arësye se nuk i kam gjetur të gjitha. Por mos t’ju mbetet merak, sepse ato ishin tepër të thjeshta, naive dhe pa ndonjë interes. Ju siguroj që ato të Jean Cocteau-së mjaftojnë të tregojnë historinë tonë dhe të bëjnë të besueshme që korrespondenti i tyre ishte i denjë për ato.
E vetmja e metë që munda të zbuloj te Jean Cocteau-ja ishte se ai me shikonte të pajisur me shumë cilësi që unë nuk i kisha.
Jean Marais
*Parathënie e botimit Lettres à Jean Marais, i Jean Cocteau -së
***
19, Sheshi i Madeleine, 1939
Shumë i dashuri Jeannot-i im,
Të flas aq mbrapsht saqë tani dua të shpjegohem për broçkullat e mia. Për asgjë në botë nuk do doja t’u përngjisja të „tjerëve“ e të mendoj se jam „xheloz“ për ty.
Zhanushi im, nuk e dija se mund të adhuroja një qënie si ty. Imagjino çfarë ëndrre: të adhurosh pa asnjë lloj hije dhe rezerve, pa asnjë lloj stonimi. Por kjo mjerisht është e pamundur. Meqë djem apo vajza të tjera më duan me ngulm, unë besoja se do të mund të çlirohesha nga ty dhe secili nga ne do të shkonte në udhë të vet.
Por në shpirtin dhe trupin tim nuk ka rrugëza të ngushta. Idea se mund të prek një tjetër veç teje dhe t’i flas atij me dashuri, më errëson sytë. Jo, nuk mund ta bëj. Mos beso se të qortoj për këtë. Ti je i lirë dhe meqë shansi i keq na pengon të jetojmë këtë ëndërr, do të isha i çmëndur të të pengoja në rininë tënde dhe në vrullin tënd. Revoltat dhe vuajtjet e mia nuk vijnë veçse nga një refleks shtazarak. Idea se ti mund të jesh në krahët e një tjetri, apo të kesh në krahun tënd një tjetër, më torturon. Më duhet veçse të mësohem dhe të di që mirësia tënde e pakufishme ka veç mirënjohje.
Dua veçanërisht që të mos bezdisesh dhe të mos detyrohesh për asgjë; gënjeshtrat dhe fshehtësitë do të më vrisnin më shumë. Të lutem kuptoje dhimbjen time dhe duroje. Një gjest, një fjalë, një vështrimi yt më mjafton. Nuk jam «xheloz» për atë që do ti e që sigurisht e kam zili. Dhimbja ime është se ndoshta nuk jam i denjë për këtë gëzim kaq të madh… Shkurt, meqë më kanë ndaluar të drejtën e dashurisë e pothuaj edhe nga ajri që marr frymë, do të doja të bëhesha një lloj shenjti. Sepse ajo çka më mbetet do të ishte vesi dhe këtë s’do t’a doja kurrë. Engjëlli im i bukur, po ta përsëris që të adhuroj. Dua veç lumturinë tënde.
Jean-i yt
19, Sheshi i Madeleine
1939
Jeannot-i im,
Të dua. Të gjitha veprimet e tua tregojnë fisnikëri shpirti e zemre. Të falenderoj për të gjithë lumurinë që më jep dhe për atë çka ti privohesh.
Ti je ëngjëlli im. Pa ty do ta humbisja fillin mes gjithë këtyre punëve për teatrin dhe filmin. Do të jepja gjithçka që ti të jesh i dashuruar pas meje, por meqë qielli nuk deshi, më ruaj në një vënd të fshehtë të zemrës tënde. Duamë!
Jean
1939
Jeannot,
Në këtë botë nuk kam njeri tjetër veç teje. Madje dhe unë ekzistoj përmes teje. Ky kthim ishte tepër i trishtë. Fshehurazi do të doja që në hije dhe në baltë të zija vëndin tënd dhe të dija që dielli yt ndriçon në vëndin tim të kotë. Ti mund ta imagjinoje se çfarë ndjeja për ty dhe pse këmbëngulja të bëja aty konen tënde. Ty të duhet kjo ngrohtësi e nevojshme, kjo përkëdhelje e lehtë dhe ato ankime të këndshme. Si mund të punoja dhe të mendoja për dramat për sa kohë jam i lidhur me ty, me një fill që më mundon dhe më bën me ankth. Puna ime e vetme do të jetë ajo që të fola dhe që ka të bëjë me ne të dy. Sot në mëngjes kujtoja kohën time të kolezhit si dhe luftën e vitit 1914, kohë të cilat dyzoheshin me njëra tjetrën, me një erë benzine dhe kënete njerëzore. Sa shumë e admiroj kurajon dhe ndershmërinë tënde, luftën tënde kundër elementëve të padukshëm. Je ti ai ai që ke të drejtë dhe që duhet të më shërbesh si shëmbull. Ti duhet të më detyrosh që të fitoj mbi atë gjëndje të vagët dhe përgjumje që kam.
Jeannot-i im, mos u lodh të më shkruash në këtë fshat të humbur. Thuam dhe përsërite atë që më thotë zemra tënde, që të dëgjoj dhe frazën më të vogël që ajo më pëshpërit. Bëj diçka që t’i japësh formë kaosit dhe të gjesh diçka që të rigjejmë njëri tjetrin. Nuk na ndaluan në rrugë. Dhe kjo është shumë. Të ngroh, duke të mbajtur në zemrën time.
Jean
Hotel Ritz, ora 8 e mbrëmjes.
Jeannot, ëngjëlli im.
Vizita tënde më ngriti në qiell dhe pothuaj i shoh të qarta të fshehtat e vitit 1939. Ti je një forcë më e fortë se vetë forca. Ti je një diell shpirti e zemre. Në thjeshtësinë e qënies tënde dhe pa vuajtje, ti mund ta ndryshosh rrjedhën e gjërave. Ne i kemi dhënë provat, a nuk është kjo e vërtetë? Unë flë pranë teje, ngjitur me ty, i sigurt se kam të drejtë (siç e shpreh këtë edhe në pjesën time dramatike). Mendoj dhe besoj se pleksem në ngjizmën tënde të shtrenjtë. Ti je unë. Të adhuroj.
Jean
Nëntor,1939.
Jeannot-i im,
Çfarë Krishtlindjesh të mrekullueshme kalova në sajën tënde. Kisha turp për pemën që vura pranë radios, pasi për mua veçse ti je pema e Krishtlindjes, pema ku janë varur aq gjëra të shenjta. Të jesh pranë teje, ngjitur me ty, të vdesësh në përgjumjen tënde, kjo do të ishte gjëja më e ëmbël e botës. Ti e di Jeannot se unë punoj për ty, se nga gjithë bota veç ty të pres. Pra mos u shqetëso për të ardhmen tënde. Projekti i dramës Britanicus më pëlqen jashtëzakonisht. Eshtë lufta që duhet t’ia nxjerrësh në krye. Kjo do të ndihmojë që ta durosh pritjen tonë.
Engjëlli im, po shtrihem të flë. Fola me Bebé-në për dekoret tona. Jam i lodhur tmerrsisht. Nesër do t’i telefonoj Lherbier-it.
Jam i yti
Dhjetor, 1939
Engjëlli im i mirë,
Imagjino, sot desh harrova të të shkruaj, aq shumë mendoja për ty, jetoja me ty, flisja aq ëmbël me ty, sa harrova se posta ekziston…Sot kalova drekën me Colette-n dhe folëm për ty. Bije borë dhe Palais Royal duket si një mrekulli më vete. Marcel do të shkojë të qëndrojë tek e ëma për dhjetë ditë, pasi ajo është në Nice dhe ai e ka të vështirë ta sjellë.
Engjëlli im i mirë, ç’gëzim që vitet me ty shkojnë njëri pas tjetrit. Të përgjërohem nga thellësia e shpirtit.
Jean
E premte në mbrëmje.
Jeannot-i im,
(Shumë letra janë shkruar në periudhën e luftës, kur Jean Marais ishte angazhuar me Rezistencën anti-hitleriane dhe Jean Cocteau kishte frikën se ai mund të vritej.)
A i imagjinon orët që kalojmë këtu?… është e tmerrshme, por mbahem nga letrat e tua, nga kurajo tënde, nga shpresa jonë në të ardhmen. Duhet fituar dhe besuar. Eshtë e tmerrshme që në këtë pranverë të mbjellësh dramën. Mos ki frikë nga bombat. Ylli ynë, ylli yt, më ruan. Ndërsa unë, si një hije e mjerë bredh midis hotelit dhe shtëpizës sonë. Kam filluar të mendoj për të nesërmen tonë, pasi kam gjetur një sekretar që do më ndihmojë për punët e mërzitshme. Them se është qielli i këmbanës tënde dhe vështroj nga ai që të mund të përcjellë vështrimin tim. Zhanushi im! Sot na e mbyllën teatrin. Ishte e pamundur të luanim në një situatë të tillë. Të gjithë qanin. Të betohem që do të jem i fortë. Nuk jetoj veçse për ty dhe për hirin tënd.
Jean
