Artan Fuga
Janë tre faktorë të rëndësishëm strukturorë që shpjegojnë interesimin e veçantë për forma të reja menaxheriale në planin ekonomik dhe financiar në sektorin e industrisë të medias, të ekonomisë të informimit dhe më në përgjithësi të ekonomisë krijuese.
Faktori i parë ka të bëjë me atë se dixhitalizimi i informacionit dhe konvergimi i mediave, zgjerimi i integrimit midis mediave dhe Internetit, si edhe pastaj me teknologjitë e reja të komunikimit, ka ngritur problemin e respektimit të konkurrencës në treg kundër monopoleve dhe oligopoleve të cilat si në çdo sferë të ekonomisë, aq më shumë në fushën e medias, janë të dëmshme dhe sjellin pasoja negative edhe në planin financiar, edhe në strategjitë e inovacionit teknologjik, por edhe në cilësinë e gazetarisë. Sikurse shkruan studiuesi Gillian Dyle: “Monopolet, – po aq në fushën e mediave sikurse edhe në sektorët e tjerë – zakonisht shihen si më pak efiçientë sesa firmat konkurrenciale. Monopolet mundet që të fshijnë nga faqja e dheut produktet e reja novatore dhe mundet gjithashtu të angazhohen në një konkurrencë të pandershme;”[1] Në këtë kuptim problemi është se në çfarë formash dhe praktikash, pra normash institucionale, do të marrin iniciativat antimonopolistike në fushën e mediave.
Faktori i dytë ka të bëjë me atë se kriza ekonomike dhe financiare e mediave të sotme është një fakt i pranuar, i njohur dhe i gjykuar hapur në të gjitha vendet. Është një realitet i dukshëm që ka sjellë deri në mbylljen e mediave të ndryshme, çka sjell edhe shqetësimin se cili do të ishte modeli menaxherial më i përshtatshëm, apo cilët do të ishin kriteret dhe strategjitë e duhura për ta nxjerrë median nga gjendja aktuale e vështirë. Brenda këtij konceptimi debatohet edhe nëse modeli krejtësisht komercial i medias, si një industri e mirëfilltë, që vepron në një treg të liberalizuar, duke mënjanuar sa të jetë e mundur më shumë politikat publike, vazhdon të mbetet ose jo modeli i daljes nga kriza.
Faktori i tretë lidhet me qëndrimin e audiencave ndaj mediave klasike masive ku vihet re në forma të ndryshme një ftohje e publikut ndaj tyre dhe një bjerrje e vazhdueshme e autoritetit të mediave përballë opinionit publik.
1. Gazetaria dhe informimi publik si produkte të sferës private dhe si të mira publike
Produktet dhe shërbimet mediatike kanë një natyrë të dyfishtë edhe kur konsiderohen në planin thjesht ekonomik dhe financiar. Ato edhe janë produkte që dalin nga një industri që në pjesën dërmuese të vetën i takon sektorit privat, pra janë produkte që i nënshtrohen në një masë të caktuar, shpesh-herë të konsiderueshme, logjikave të ekonomisë të sektorit privat. Por, nga ana tjetër, produktet mediatike dhe përgjithësisht sektori i informimit publik është edhe një e mirë me dobishmëri publike, një e mirë publike e rëndësishme veçanërisht për informimin e qytetarit, si faktor bazë dhe themeltar për ekzistencën e një demokracie të emancipuar dhe të një shteti ligjor të vërtetë.
Gazetaria dhe informacioni cilësor masiv përmbushin të gjitha kriteret për të qenë dhe të mira publike pavarësisht se ato prodhohen nga sektori privat i mediave në një shkallë të gjerë.
Cilat janë karakteristikat themelore të këtyre të mirave publike që ofrohen ndaj shoqërisë kryesisht nga sektori privat i mediave që funksionojnë si kompani që menaxhohen me kriteret e tregut?
Së pari, fakti që ato konsiderohen si “merit goods”, pra si të mira materiale apo si shërbime që meritohen nga çfarëdolloj individi, pavarësisht nga statusi i tij shoqëror, nga gjendja e tij ekonomike, nga niveli i arsimit që zotëron apo nga identitete të tjera sociale dhe kulturore të tij. Çdo individ i meriton ato nga fakti se është qytetar, pjesëtar i një kombi apo i një shoqërie, sikurse meriton ta zëmë mbrojtjen nga keqbërësit, shërbimin mjekësor dhe të mira e shërbime të tjera kolektive që prekin bazat themeltare të jetesës në shoqëri. Pavarësisht, nëse paguan ose jo, në blen ose një gazetë, nëse është ose jo i abonuar në një kanal televiziv, çdo qytetar në fakt përfiton nga shërbimi që ofrojnë në treg kompanitë mediatike. Ta zëmë kur një media zbulon dhe demaskon një rast korrupsioni, nga kjo përfitojnë të gjithë qytetarët dhe jo vetëm blerësit e gazetës në fjalë. Parë kështu, jemi në një rast specifik ofrimi shërbimesh dhe mallrash në treg, meqë të mirat që përmbahen në to i kalojnë shumë kufijtë e marrëdhënies midis klientit dhe shitësit të mallit në treg. Konsumatori i mallit është në numër shumë më i gjerë sesa blerësi i mallit apo i shërbimit në fjalë. Ky fakt bën që mediat private të kenë të drejtë të kërkojnë që shërbimet dhe produktet e tyre mediatike të konsiderohen si të mira publike që kërkojnë mbështetje publike meqë kuadri i ngushtë i tregut nuk i përgjigjet shpenzimeve të bëra.
Së dyti, të mirat dhe shërbimet publike shpesh janë të pa rivalizueshme, pra janë “non rivalrous goods”. Kjo do të thotë se konsumi i tyre nga një numër më i madh individësh, veç klientëve të rregullt që kanë paguar për to, ose nëse janë falas, shtimi i numrit të përfituesve nga konsumi i këtyre produkteve apo shërbimeve, nuk zvogëlon aspak ose nuk zvogëlon në shkallë ndjeshëm të konsiderueshme, sasinë dhe cilësinë e të mirave materiale apo shërbimeve që konsiderohen si të mira publike. Ta zëmë kur ajri është i pastër, nga pastërtia e tij mund të përfitojnë pafund qytetarë. Kur një sistem mbrojtjeje vihet në funksionim, ai e realizon misionin e vet për të gjithë qytetarët. Kur mediat publike transmetojnë informacion publik, fakti që përdoruesit e tij shtohen, kjo nuk zvogëlon sasinë dhe cilësinë e informacionit për audiencat e parashikuara fillimisht.
Së treti, të mirat publike janë të pashtershme, në kuptimin që brenda disa kufijve kemi të bëjmë me shërbime dhe produkte që nuk kanë atë formë rrallësie sa edhe të mirat e tjera materiale që ofrohen nëpërmjet tregut. Kështu informimi i qytetarit jep më shumë demokraci e cila nuk shterohet në formën e një malli në treg.
2. Kuadri i përgjithshëm konceptual i formave të reja menaxheriale
Baza e trajtimit të formave të reja menaxheriale lidhet me atë që informimi masiv dhe gazetaria nuk kanë vetëm vlerë financiare në treg dhe nuk mund të trajtohen thjesht si produkte që i binden vetëm logjikës të fitimit maksimal. Sikurse theksohet në bibliografinë bashkëkohore të ekonomisë të medias, kemi të bëjmë me dy horizonte të rinj që japin shpresën për përpunimin e modeleve të reja menaxheriale në ekonominë e mediave.
Horizonti i parë ka të bëjë me menaxhimin jo thjesht në kuadrin e kompanisë mediatike, por në administrimin e peizazhit të mediave, atë kombëtar dhe atë global, duke harmonizuar konkurrencën në treg me politikat rregullatore dhe perspektivat dhe përqasjet institucionaliste.
Horizonti i dytë ka të bëjë me kombinimin e duhur dhe gjithmonë në ndryshim midis logjikave të mekanizmave të tregut të lirë me politikat publike që mbështesin tiparet e informacionit masiv dhe të gazetarisë si të mira publike.
Ideja është se sikurse tregojnë faktet dhe përvoja e krizës aktuale edhe në sektori e medias, kompanitë private nuk janë shpesh të interesuara, ose nuk mundin dot racionalisht, që të bëhen garante të prodhimit të të mirave publike. Sikurse e vumë re, të mirat publike dhe produktet e paraqitur si mallra në treg shpesh kanë tipare të ndryshme që nuk përputhen me njeri tjetrin. E pambështetur nga politika dhe nga subvencione publike, ekonomia e medias, sikurse çdo sektor tjetër ekonomik, do ta kishte të pamundur të jepte një gazetari dhe një informacion në shërbim të qytetarit dhe të përforcimit të demokracisë për aq kohë se kjo do ta rrezikonte atë financiarisht. Prandaj me të drejtë theksohet që kompanitë private e kanë të vështirë të ofrojnë shërbime dhe të mira publike.
Ndërfutja e politikave publike të koordinuara me funksionimin e tregut bazuar te konkurrenca e ndershme, në dallim me mbivlerësimin e tregut të lirë që prodhon monopole dhe e tjetërson gazetarinë si e mirë publike, shihet gjithnjë e më tepër sot si kuadri i ri i menaxhimit financiar dhe ekonomik të industrisë të medias, në përgjigje të krizës që ajo kalon aktualisht. Mbi të gjitha shihet si një përgjigje ndaj “dështimit të tregut” (“market failure”) dhe pasojave te jashtme të dëmshme (“externalities”), pra jashtë ekonomisë të kompanisë, që firmat mediatike mund të shkaktojnë. Gillian Dyle shkruan lidhur me sa më sipër: “Për aq sa kemi të bëjmë me mediat, arsyet më të rëndësishme që mund të shpjegojnë ndërhyrjen publike janë ato që kanë të bëjnë me “dështimin e tregut” (“market failure”), për të përballuar pasojat e jashtme negative të funksionimit të kompanive mediatike (“externalities”), si edhe për të zvogluar ushtrimin e një pushteti monopolist nga ana e kompanive mediatike. Sigurisht që ndërhyrja publike mund të bëhet edhe për arsye joekonomike.”[2]
Nga ana tjetër, politikat publike për të siguruar një cilësi të mirë informacioni dhe gazetari cilësore, kanë të bëjnë drejtpërdrejt me sigurimin e një “efiçience” të vërtetë nga ana e kompanive mediatike, sepse efiçienca është në radhë të parë sigurimi i cilësisë të lartë të mallit apo të shërbimit që u ofrohet konsumatorëve. Gillian Doyle vazhdon:”Ndërkaq, koncepti i efiçiencës industriale nuk është thjesht diçka që ka të bëjë me minimizimin e shpenzimeve. Efiçienca nënkupton prodhimin e rezultateve që nga pikëpamja sasiore dhe cilësore të kënaqin nevojat dhe kërkesat e shoqërisë. Produktet mediatike të larmishme janë një aspekt i kësaj cilësie.”[3]
3. Teknikat dhe taktikat e politikave publike
Kërkimi i taktikave dhe formave konkrete të politikave publike në sektorin e industrisë të medias është objekt i debateve të natyrshme dhe të pashtershme jo vetëm midis krahëve ideologjikë të ndryshëm, por edhe nga ana e ekspertëve jopolitikë dhe e menaxherëve të mediave. Eshtë e qartë që në përpunimin e modeleve shoqërore dhe menaxheriale nuk mund të ketë konsensus sepse në një masë të konsiderueshme zgjidhjet e propozuara reflektojnë dhe interesa grupore dhe këndvështrime që ndikohen prej tyre. Gjithsesi zgjidhjet e përpunuara apo të imagjinuara vijnë nga përvoja të ndryshme kombëtare, nga periudha historike të ndryshme dhe vetëkuptohet që është e vështirë të pretendohet se mund të ketë zgjidhje menaxheriale perfekte, pra që të mos jetë e tensionuar midis aspekteve të favorshëm dhe të disfavorshëm për sa u përket zgjidhjeve që ofrohen dhe rezultateve që priten prej tyre. Ndërkaq, ai që pranohet konceptualisht gjithnjë e më gjerë është fakti që zgjidhjet duhet të respektojnë dhe kontributin publik në rregullarizimin e veprimtarisë të kompanive mediatike, qoftë dhe për të menaxhuar pasojat e jashtme të ardhura si rezultat i funksionimit të tyre, dhe faktin që informimi publik nga pikëpamja e produktit që jep duhet të mbetet konsiderueshëm në varësi të kërkesës të konsumatorëve të saj. Kombinimi i këtyre dy parimeve është konsideruar aktualisht gjithnjë e më tepër si “formula” e krijimit të horizonteve të reja menaxheriale në sektorin e industrisë të informacionit.
Këto forma menaxheriale barten sot nga një univers terminologjik që përpunohet në forma nga më të ndryshmet. Ndërhyrja publike ndikon në konfiguracionin pronësor të mediave duke evituar përqendrimet monopolistike sidomos në kushtet e mediave të kryqëzuara duke bërë të mundur kufij në përqendrimin pronësor (“ownership restrictions”). Pa mohuar debatet e justifikuara mbi efikasitetin e mediave publike në kushtet e peizazhit të sotëm mediatik në vende të ndryshme, përsëri pranohet se kritikat më të forta drejtohen ndaj taksës televizive që zbatohet në shumë vende. Kjo jo për të ndaluar subvencionin e ardhura nga shoqëria për mediat publike por për ta lidhur atë më mirë dhe në mënyrë elastike me cilësinë e transmetimeve dhe të përmbajtjes të informacionit masiv që ato japin. Kështu theksohet se:”Përdorimi i fondeve publike për të financuar transmetimet e mediave publike është bërë një çështje e debatueshme në rritje në kohën e pagesave të drejtpërdrejta dhe konkurrencës të pasur shumëkanalëshe.”[4]
Po kështu, imagjinohen vendosje kuotash në transmetime, për të mbrojtur prodhimet mediatike vendase, për të nxitur transmetimin e kulturës artistike, për të mbajtur nën kontroll tregun e reklamës, pra vendosja e “kuotave të detyrueshme” (“compulsory quotas”), shihet si një formë e politikave publike që rregullon tregun e mediave.
Po ashtu nuk flitet aq shumë për pagesa për licencat e përdorimit të spektrit të valëve, por për nxjerrje në ankand të tyre, duke i trajtuar si “auctions” (ankande). Subvencionimet publike për lloje të ndryshme krijimtarish mbeten gjithmonë interesante, por shihen gjithnjë e më shumë si subvencionime jo të drejtuara te agjenci apo kompani të caktuara mediatike, sepse kjo mund të nxisë klientelizmin por subvencionime të orientuara nga përmbajtja, pra për të nxitur forma jokomerciale të prodhimtarisë mediatike dhe artistike. Pra flitet për “Rrugë të tjera nëpërmjet të cilave mund të inkurajohet prodhimi dhe shpërndarja e llojeve të ndryshme të përmbajtjes duke përfshirë dhënien e mbështetjes publike të orientuar jo drejtpërdrejt te kompanitë e mediave në vetvete, por te inkurajimi i prodhimit dhe i shpërndarjes të çdo lloj përmbajtjeje të favorshme.”[5] Të tjerë mendojnë për taksa dhe tarfia për emisionet e importuara etj.
Pavarësisht nga dobia e politikave publike, theksohet se me rëndësi mbetet parimi i paluajtshëm që zbatimi i tyre të mos dëmtojë konkurrencën e ndershme, të mos shkëpusë mbështetjen financiare të kompanisë nga kërkesa reale për produkte mediatike në treg sipas kërkesës të audiencave të ndryshme, si edhe të mos cenojë, mbi të gjitha, pavarësinë e mediave nga pushteti politik dhe nga administrata. Por, edhe në këtë plan, studiues të ndryshëm amerikanë nuk janë edhe aq pesimistë. Sipas tyre, tregu i lirë dhe pa rregulla, duke çuar në rënien e gjendjes ekonomike dhe financiare të kompanive mediatike ka shumë mundësi që t’i detyrojë këto të fundit të kërkojnë subvencione nga shteti apo nga qendra pushteti politik dhe financiar duke rënë preh e trafikut të influencave. Kurse, subvencionet publike të dhëna me kritere të studiuara dhe të drejta, politikat publike demokratike, mund ta rrisim shkallën e analizave kritike që media ndërmerr në një shoqëri demokratike në të mirë të qytetarit. “Profesori i Universitetit të Nju Jorkut Rod Benson ka studiuar se si këto mbështetje publike ndikojnë sjelljen e shtypit në Francë. Duke krahasuar gazetat në Francë me të ngjashmit e tyre në Amerikë, Benson shprehet se “shtypi francez paraqet një larmishmëri më të madhe sesa shtypi në USA”… Në fakt, Franca jep mbështetje suplementare për “pluralizmin ideologjik” duke mbështetur gazeta që përfaqësojnë pikëpamje përtej rrymave kryesore duke bërë të mundur që tregu komercial të mos mbysë tregun e ideve.”[6]
[1] Gillian Doyle, Understanding Media Economics, p. 179, Sage, London 2013.
[2][2] Gillian Doyle, Understanding Media Economics, p.167, Sage, London 2013.
[3] Gillian Doyle, Understanding Media Economics, p. 189, Sage, London 2013.
[4] Gillian Doyle, Understanding Media Economics, p. 169, Sage, London 2013.
[5] Gillian Doyle, Understanding Media Economics, p. 189, Sage, London 2013.
[6] Graig Aaron, “Public media to the rescue?”, in Wil the last reporter please turn out the lights, p.342, The News Press, New York, 2011.
