Kultura e parë krejt ndryshe

Nga Artan Fuga

Nuk duhet shtruar pyetja gabim: ”Çfarë identiteti kemi ne shqiptarët?” Jo, kjo pyetje kërkon një përgjigje që nuk mund të jepet, prandaj edhe krijon shumë pështjellime. Pyetja e saktë do të ishte tjetër: “Çfarë identiteti kemi dashur ne shqiptarët të paraqesim për veten tonë si një konstruksion ideologjik i përpunuar nga elita kulturore dhe politike? Cila ka qenë strategjia dhe rezultati i kësaj përpjekjeje identitare në periudha të ndryshme historike?” Pra, çështja ikën nga një perspektivë substancialiste dhe shkon drejt një horizonti pragmatik, bëhet rezultat i një aksioni afatgjatë historik.

Problemet e ndërtimit të identitetit personal, grupal, institucional ose kombëtar, të pohimit të tij si një reputacion shoqëror, si imazh në sytë e të tjerëve apo të opinionit publik dhe marrëdhëniet midis kulturave të ndryshme, grupeve me kultura të ndryshme janë pjesë e interesave studimore të shkencave të komunikimit masiv.

Në fakt, këto dy çështje, pra identiteti dhe marrëdhëniet ndërkulturore, sado me specifikat e tyre të veçanta, janë të lidhura ngushtë së bashku dhe trajtohen në lidhje me njëra-tjetrën. Identiteti formësohet duke pasur një bazë kulturore dhe një traditë kulturore të caktuar, ndonëse nuk është e lidhur fatalisht me të. Ndërkaq, pasja e një identiteti të caktuar sjell ndryshime në krahasim me identitete të tjera kulturore, fetare, sociale, rajonale, kombëtare etj. dhe hap problemin e marrëdhënieve ndërkulturore si pozicione identitetesh të ndryshme.

Duhet thënë se problemi i marrëdhënieve ndërkulturore dhe i atyre që trajtojnë çështjen e identitetit të aktorëve socialë dhe të reputacionit të tyre është bërë shumë i ndjeshëm dhe fort i rëndësishëm në periudhën bashkëkohore. Kjo e fundit karakterizohet nga dy procese shumë të rëndësishme që janë nga njëra anë globalizimi dhe kontakti midis kulturave të ndryshme dhe nga ana tjetër, migrimet e brendshme apo jashtë vendit, të cilat bëjnë që në qendrat e mëdha urbane sot të takohen e ndeshen individë, shtresa shoqërore që vijnë nga tradita dhe kultura të ndryshme shoqërore apo etnike.

Duket qartë se kemi të bëjmë me një problematikë të re sepse në kohët e lashta, klasike, apo edhe më pas, deri para ta zëmë një shekulli, shkencat shoqërore disi e injoronin çështjet e komunikimit ndërkulturor, dhe të ndërtimit të identitetit. Pse? Po edhe thjesht për faktin se shoqëritë e dikurshme ishin ndërtuar mbi bazën e mospërfshirjes, përkundrazi, të përjashtimit, të grupeve të pakicave kulturore dhe etnike që vetëm demokratizimi modern i ktheu në aktorë të ligjshëm politikë dhe socialë që kanë vendin e tyre në institucione dhe me të drejtat e tyre përkatëse. Thuhet me të drejtë, për shembull, se Platoni dhe Aristoteli kur hidhnin themelet e shkencave evropiane mbi shtetin dhe të drejtën e mendonin shtetin e qyteteve greke në mënyrë uniforme kulturalisht. Kishte një arsye të ndodhte kështu, meqë në këto qytete, sidomos në Athinë, kishte shumë të huaj, që ndonëse ishin subjekte të lira, si metekë, konsideroheshin si njerëz pa të drejta qytetarie. Qytetarët e lirë athinas nuk ishin veçse disa mijëra vetë, pra një pakicë që nuk kishte asnjë shqetësim për t’i lënë jashtë punëve të shtetit të huajt ata që quheshin “barbarë”.

Nuk duhet harruar se në shoqërinë shqiptare çështja e marrëdhënieve ndërkulturore dhe e ndërtimit të identitetit ka një rëndësi të spikatur, meqë nga njëra anë shqiptarët në Ballkan jetojnë të përhapur në disa shtete dhe nga ana tjetër jetojnë atje politikisht, ekonomikisht, kulturalisht pranë dhe midis grupeve të tjera etnike, apo kombeve të tjerë. Këtë dukuri e bën më të mprehtë emigracioni, ku diasporat e vonshme shqiptare në Evropë, në Itali, Gjermani, Angli, Turqi, Shtetet e Bashkuara të Amerikës etj. janë në kontakt dhe kërkojnë të integrohen në shoqërinë e gjerë duke ruajtur qenien e tyre shqiptare si gjuhësisht ashtu edhe kulturalisht.

Duke qenë pjesë e shkencave të komunikimit, ka vend të dihet se si strukturohet në tematikat kryesore ky objekt studimi, sipas kërkimeve të sotme shkencore. Sigurisht kjo nuk është një sipërmarrje e lehtë meqë çështjet që trajtohen janë të panumërta, shpesh të thërrmuara në detaje specifike dhe shumë të hollësishme, si edhe të pleksura me përqasje që vijnë nga shkenca të tjera humane dhe shoqërore.

Problemi i identitetit të njeriut individual, të grupit shoqëror apo të një kombi dhe etnie trajtohen ndryshe nga historia, ndryshe nga sociologjia, ndryshe nga antropologjia, dhe krejt ndryshe nga shkencat e komunikimit. Është një koncept i vetëm, por i parë nga këndvështrime të ndryshme. Ajo që i dallon shkencat e komunikimit është fakti se identiteti në to nuk konsiderohet si një inerci, si një gjë e trashëguar, si një e dhënë që njeriu e ka fatalisht, pra si një thelb apo substancë që nuk ka se çfarë i bën. Brenda shkencave të komunikimit identiteti nuk trajtohet si substancë, por si veprim, si strategji, si aksion. Nuk shihet si diçka që ekziston thjesht materialisht, por si një “ekran” ku përplasen shikimet e të tjerëve, vlerësimet e të tjerëve dhe vlerësimet e veta subjektit që e bart identitetin. Pra, identiteti konsiderohet si një pasuri reflektive, është refleksioni që tjetri bart mbi veten tonë, ose ne vetë mbi veten tonë. Aq më shumë identitetet nuk mund të trajtohen si në shekujt e mëparshëm, qoftë edhe në shekullin e 19-të, ku shiheshin si të dhëna thjesht materiale, por trajtohen si veprime komunikuese të vetes sime me të tjerët, si paraqitje e vetes sime te të tjerët, apo e të tjerëve para vetes sime, ose si një identitet që e ndërtoj unë vetë para syve të mi, prandaj identiteti është identitet i vetes për veten, i të tjerëve për ne, identitet i dëshiruar, identitet personal ose pranim i një identiteti kolektiv që në fakt është edhe ai një konstruksion ideologjik.

Nga kjo pikëpamje, i përmbahemi idesë që nuk duhet shtruar pyetja gabim: ”Çfarë identiteti kemi ne shqiptarët?” Jo, kjo pyetje kërkon një përgjigje që nuk mund të jepet, prandaj edhe krijon shumë pështjellime. Pyetja e saktë do të ishte tjetër: “Çfarë identiteti kemi dashur ne shqiptarët të paraqesim për veten tonë si një konstruksion ideologjik i përpunuar nga elita kulturore dhe politike? Cila ka qenë strategjia dhe rezultati i kësaj përpjekjeje identitare në periudha të ndryshme historike?” Pra, çështja ikën nga një perspektivë substancialiste dhe shkon drejt një horizonti pragmatik, bëhet rezultat i një aksioni afatgjatë historik.

Kur flitej për kohërat klasike secili kishte një imazh dhe identitet që ishte i përcaktuar nga vendi që zinte në shoqëri, apo nga fakti se çfarë vendi dhe roli i jepte ideologjia dhe kultura sunduese secilës shtresë shoqërore. Por, me demokratizimin e shoqërive bashkëkohore, individi dhe grupi shoqëror nuk përcaktohet apriori, por varet nga vetë përpjekjet e tij se çfarë identiteti ka në shoqëri. Sikurse shpjegon Ervin Goffman me përqasjen e tij të komunikimit ndërsimbolik, “uni” kërkon të paraqitet sa më pozitivisht para syve të të tjerëve sepse imazhi që krijon ndikon në marrëdhëniet dhe në statusin e tij real në shoqëri. Gjithsekush kërkon t’i propozojë të tjerëve perspektivën e vet identitare që ai ka përpunuar për veten e tij. Pra, identiteti është një krijim, një rezultat i vullnetshëm, që sidoqoftë ngrihet mbi disa të dhëna shoqërore, kulturore, etnike, gjuhësore etj., që njeriu i gjen të dhëna kur vjen në jetë. Por, megjithatë, nuk mbetet rob i tyre, por i paraqit ato në një dritë që varet nga qëllimet dhe strategjitë e tij. Goffman jo më kot shprehet se paraqitja e identitetit njerëzor është një akt regjisorial, një teatër para të tjerëve, është një lojë skenike, një vendosje e përditshme në skenën e jetës reale. E kjo kërkon një paraqitje refleksive të identitetit, pra identiteti nuk ekziston përtej një akti të vullnetshëm reflektimi mbi të, dhe kështu ai është edhe një çështje ekuilibri, një konflikt i përhershëm me të tjerët dhe me imazhin e tyre për secilin.

Duke e konsideruar identitetin personal apo kolektiv si rezultat i komunikimit me të tjerët, studiuesja Barbara Carnevali shkruan: ”Moderniteti shoqërohet me transformime të rëndësishme historike dhe shoqërore: Shkëputja e vlerësimit të gjithkujt nga kuadri shoqëror i tij, bën që identiteti të bëhet teatri i një negocimi konfliktual. Vlera shoqërore e gjithkujt nuk është një rezultat i drejtpërdrejtë i statusit ekonomik apo shoqëror të individëve, por rrjedh nga unë vetë – nga një “unë” i përcaktuar si një tërësi unike, private, personale dhe jo institucionale. Në një shoqëri tradicionale, në fakt, vlerësimi nga të tjerët nuk shihet si problem sepse ai është i përfshirë spontanisht në kategori shoqërore të identitetit shoqëror. Në të kundërt, kur individi fillon të çlirohet nga zinxhirët e rendit shoqëror për t’u pohuar në mënyrë autonome, identiteti i tij nuk është më i përcaktuar automatikisht nga rolet e tij, të cilët janë të përcaktuar nga tradita: ai duhet të ndërtohet në një formë më autonome dhe të paparashikueshme, nëpërmjet një marrëdhënieje dialogjike dhe konfliktuale me të tjerët”.[1]

Një tematikë tjetër e rëndësishme që ka të bëjë me komunikimin ndërkulturor është përballimi nga shkencat e komunikimit i çështjeve që lidhen me shoqëritë shumëkulturore. Sigurisht këtu dallohen shoqëritë shumëkulturore nga shtetet shumëkulturore. Shoqëritë shumëkulturore janë ato ku bashkëjetojnë brenda territorit zyrtar të një shteti grupe social-kulturor të dallueshme nga njëra-tjetra, sepse ato u përkasin kombeve, etnive, feve, gjuhëve të ndryshme. Kurse shtetet shumëkulturore janë gjë tjetër, ata formësohen si të tillë kur njohin grupet social-kulturore të ndryshme si pjesë e ndërtimit shtetëror, kur institucionet shtetërore ruajnë gjurmët e identiteteve kulturore të veçanta, dhe individin nuk njohin juridikisht vetëm si qytetar anonim, i barabartë me të tjerët, por edhe si anëtar i një grupi identitar kulturor të veçantë.

Të drejtat social-kulturore, problemet e shkollës, familjes dhe edukimit, ndërtimi i ligjeve dhe i institucioneve juridike dhe politike etj., në shoqëritë apo shtetet shumëkulturore hyjnë me përparësi në rrethin e çështjeve që trajtojnë shkencat e komunikimit. Dhe këtu, padyshim futet edhe problemi i lirisë së shprehjes mediatike shumëkulturore.

Ndërkaq, mund të thuhet se grupet social-kulturore të ndryshme nuk janë vetëm në planin fetar, rajonal, etnik, apo gjuhësor. Sigurisht këto janë kryesore dhe përbëjnë dallimet më të fuqishme në kohën tonë. Bashkë me dallimet midis gjinive, ato i japin vulën shumë marrëdhënieve shoqërore bashkëkohore. Mirëpo, dallimet kulturore janë dhe ato midis grupeve shoqërore që i takojnë një kombi, apo një feje. Këtu shtohen edhe dallimet midis administratorëve dhe punonjësve në organizata dhe korporata të ndryshme, midis personelit të institucioneve të vuajtjes së dënimit dhe të dënuarve, midis mjekëve dhe pacientëve të tyre, midis gazetarëve dhe publikut, e kështu pa fund. Nisur që këtej, shkencat e komunikimit kanë veçuar çështjen e ndërmjetësimit kulturor brenda institucioneve apo midis institucioneve të ndryshme, ose edhe midis institucioneve dhe publikut të interesuar për to, duke e lidhur komunikimin ndërkulturor me komunikimin e brendshëm dhe të jashtëm të marrëdhënieve publike.

Nga kjo pikëpamje marrëdhëniet publike dhe të marketingut si shkenca të komunikimit kanë nevojë të përmbajnë një bosht të integruar, i cili vjen nga komunikimi ndërkulturor. Mjeshtrit e marketingut e kanë theksuar se gjithmonë reklama dhe përpunimi i reputacionit të firmave apo organizatave jofitimprurëse ka vend të mbajë fort parasysh kontekstin kulturor brenda të cilit aktorët komunikativë i drejtohen publikut. Diçka që përbën një tabu brenda një kulture të caktuar, vështirë se mund të përmbajë lëndë të parë simbolike për të ndërtuar një histori marketingu apo publiciteti, ose edhe fushate marrëdhëniesh publike. Sikurse thekson studiuesi i njohur amerikan Art Silverblatt lidhur me problemet e familjes amerikane: «Çështja e divorcit është një dukuri shoqërore në kulturën amerikane që për një kohë të gjatë ka qenë konsideruar si tabu në marketing”.[2]

Nuk mund të harrohet, edhe një element i tretë që specifikon objektin e komunikimit ndërkulturor që ka të bëje me raportin midis mediave dhe kulturës, ose mjedisit kulturor, me shumë identitete, brenda të cilit mediat funksionojnë.

Këtu hapet një fushë e gjerë e marrëdhëniet ndërkulturore sepse nga njëra anë mediat janë me një identitet të caktuar kulturor, ato mund të shenjohen nga fakti se në cilën gjuhë transmetojnë, kauzën e cilës kulturë dhe identiteti kulturor mbrojnë, nëse kanë apo jo një karakter etnik, nëse janë ose jo komunitare, nëse kanë ose jo një specifikë kulturore nga pikëpamja e investitorëve, aksionerëve dhe pronarëve të tyre, si edhe nëse janë media kombëtare apo globale etj. Nga ana tjetër, ka rëndësi edhe analiza e publikut të cilit këto media i drejtohen. Cili është segmentimi i tij socialkulturor dhe çfarë tiparesh kulturore kanë grupet që e përbëjnë atë.

Shkolla e studimeve kulturore britanike (cultural studies) i ka trajtuar me theks këto probleme duke na dhënë një përqasje kulturaliste të mediave dhe funksionimit të tyre, si në shoqëritë shumëkulturore ashtu edhe në ato pak a shumë homogjene kulturalisht. Këtu një vend të rëndësishëm zë sqarimi i koncepteve: “kulturë masive”, “kulturë elitare”, “kulturë popullore” etj. Po ashtu hidhet dritë mbi ndikimin e mediave në modelin kulturor të shoqërisë së masmediave. Sigurisht mediat konsiderohen si instrumente të fuqishme të riprodhimit të modeleve kulturore sunduese, transmetuar drejt një publiku nga elitat ekonomikisht, kulturalisht dhe politikisht sunduese. Sikurse thekson Art Silverblatt: “Cultural studies (Studimet kulturore) përfaqëson një përqasje kritike që e përqendron vëmendjen te roli i medias si intrument kryesor me anë të të cilit çdo ideologji ndërfutet dhe përforcohet brenda kulturës bashkëkohore. Një nga akset qendrore të studimeve kulturore është ideja se media promovon ideologjinë sunduese të një kulture. Industria e mediave zotërohet nga njerëz, grupe dhe interesa që ruajnë kontrollin ekonomik dhe shoqëror mbi kulturën”.[3]

Në këtë kuadër, komunikimi ndërkulturor brenda shkencave të komunikimit përpunon edhe një sërë kriteresh që bëjnë të mundur analizën e përmbajtjes kulturore të emisioneve audiovizive, të shkrimeve në shtypin e shkruar apo të postimeve në rrjetet sociale. Merren pra në analizë trajtimet mediatike të dukurive të marrëdhënieve ndërkulturore. E këtu një rol të veçantë zë shqyrtimi analitik i stereotipave kulturorë, meqë sikurse shpjegohet nga Shkolla e Studimeve Kulturore, gazetari, për mungesë kohe, aftësish investigimi dhe thellimi, apo sepse vetë bën pjesë në një grup segregativ kulturor, zëvendëson paraqitjen reale të grupeve të ndryshme apo individëve të caktuar me stereotipe që ai boton apo transmeton. “Gazetarët – shkruan Art Silverblatt – bazohen në stereotipa për të kompensuar gjithashtu aftësinë e tyre të kufizuar për të mbledhur informacion të dorës së parë”.[4]

Në një rrafsh të katërt, mund të thuhet se komunikimi ndërkulturor orientohet edhe drejt komunikimit mediatik dhe politik global, ndërkombëtar, studion kthimin e botës sonë në një “fshat planetar”, sikurse shprehej Marshall Macluhan, si edhe proceset që përcaktojnë diplomacinë publike dhe përpunimin e reputacionit kombëtar, shtetëror, apo institucional për publikun ndërkombëtar. Ushtrimi i influencës strategjike mbi aktorët e tjerë ndërkombëtarë ose brenda sferës së veprimit të interesave kombëtare në arenën ndërkombëtare kalon gjithmonë e më shumë nga komunikimi i ushtruar me të gjitha mjetet e tij, si moda, librat, filmat, mediat, arti, gjuha etj.

Ka ardhur një kohë që vetë ndarja mes një informacioni të drejtuar jashtë vendit dhe një informacioni orientuar për publikun vendas të mos jetë më aq e prerë. Sikurse shkruan specialisti i komunikimit strategjik Christopher Paul: ”Me median e globalizuar, çdo mesazh ka potencialin për t’u ndjekur kudo. Madje edhe mesazhet që adresohen lokalisht – një fletë-palosje e thjeshtë, ose një poster i ngjitur mbi një mur – mund të zhvendosen në një medium tjetër (p.sh. në një kamera aparati telefonik) dhe të ritransmetohen kudo. Për pasojë është tashmë e pamundur të cilësohet një mesazh i drejtuar një audience të caktuar me fjalën “vetëm” (p.sh. “vetëm për amerikanët” ose “vetëm për banorët e Bagdadit”.)[5]