Violeta Murati
Claudio Magris “udhëtoi” në fundvitin e kaluar në Tiranë. Dy librat e tij, romani “Mikrokozmose” (përktheu Viola Adhami) dhe eseistika “Udhëtim i pafund” u prezantuan bashkë me bisedën që drejtoi përkthyesja Mimoza Hysa, duke u ndalur në arteriet e shkrimeve të Magrisit, nëse udhëtimet si zbulim i vetes a e bëjnë të mundur edhe zbulimin e botës, duke mos “lëvizur” – një sfidë e provuar nga shqiptarët për shumë kohë?!
Përmbledhje me shënime udhëtimi, sepse vetë udhëtimi – qoftë nëpër botë a qoftë në letër – nuk është gjë tjetër, veçse hyrje e përhershme, parapritje e diçkaje që ende nuk ka ndodhur dhe që vazhdon të qëndrojë e fshehur pas dere; të nisesh, të ndalesh, të kthehesh pas, të bësh e të zhbësh valixhet, të marrësh shënime në bllok për peizazhin, i cili zhduket ndërkohë që po e përshkon, davaritet dhe sakaq ndërtohet nga e para si pamjet filmike, duke u shpërbërë e duke qartësuar, si një fytyrë që ndryshon me kalimin e kohës.
Në këtë pasazh meditimi si lëviz perceptimi nga mendimi në një sinor fizik, shkrimtari italian, Claudio Magris – vlerësuar si një nga eseistët më të shquar bashkëkohorë dhe një nga studiuesit më gjenialë të letërsisë së Evropës Qendrore, trashëgimtar i traditës triestine, qytet “kufiri” – ka prekur para pak kohësh, për herë të parë, edhe Shqipërinë, duke ndalur në Tiranë me një grup të ngushtë lexuesish.
Në librin “Udhëtime pa mbarim” Claudio Magris ka lënë një parathënie të gjatë, duke e konsideruar si “një valixhe” të nevojshme, me datën qershor 2006. Siç merret vesh, në këtë vit përfundon itinerari për “udhëtimet” e këtij libri. Shpjegon filozofinë, brendinë e kuptimit mbi udhëtimin, çfarë është thelbësore gjatë rrugëtimit tonë, duke shkuar deri në gjërat të imta, detaje që lidhin të rëndësishmen e qenies me sendet. Ky, një simbol i të shprehurit që krijon marrëdhënien me shkrimin dhe udhëtimin e jetës, në kontekstin e “rrëshqitjes pa vëmendje”!
Udhëtimi është si jeta, na thotë Magris, ka përherë diçka të re, çdo shënim është një prolog; sikur rrugëtimi nëpër botë të hidhet në letër, gjatë shndërrimit nga realitet në shkrim ai bëhet më i gjatë. Merret një postulat i teologut Karl Rahner si nxitje për “udhëtimin” se vetëm me vdekjen pushon status viatoris i njeriut, thelbi i tij i qenësishëm si udhëtar.
Kështu, Magris përforcon, që në rreshtat e parë, bindjen se “të udhëtuarit” ka lidhje me vdekjen, në të kuptuarit si Baudelaire apo Gadda, njëkohësisht si mënyrë për ta larguar vdekjen; për ta shtyrë sa më shumë të jetë e mundur mbërritjen e saj, takimin me thelbësoren. Në këtë paralele shkrimtari vendos parathënien për ta shtyrë lexuesin në leximin e vërtetë, “kohën e dhënies llogari dhe të gjykimit përfundimtar”. Ky është postulati: të udhëtosh jo për të mbërritur, por thjesht sa për të udhëtuar për të mbërritur sa më vonë të jetë e mundur, mundësisht për të mos mbërritur kurrë.
Me këtë mendim, Claudio Magris “udhëtoi” në fundvitin e kaluar në Tiranë, edhe pse e dinte, ashtu siç fakti është: i panjohur për lexuesin më të gjerë. Dy libra e tij, eseistika “Udhëtim i pafund” dhe romani “Mikrokozmose” u prezantuan në një sallë të ngushtë për të, në mjediset e Institutit Italian të Kulturës. Në të tilla raste nuk flitet shqip, vetëm italisht. Kjo është më e mira, se prezenca italiane gjithmonë gati ka zyrtarizuar këtë gjuhë dhe shqipja inferiore në tokën e vet. Përherë. Këtë po e zyrtarizojmë si vërejtje që duhet ndrequr për punonjësit italianë në Shqipëri, por edhe për intelektualët inferiorë shqiptarë, në mos të tillë, duken veç në këtë rast.
Megjithatë, dy libra që “zbardhin” kulturat e tjetrit, jo vetëm përmes pasurisë gjuhësore, por edhe ajo e “udhëtimit” të zbuluar nga Magris – për shqipen bëhet bibliotekë dinjitoze kur përkthimi i Mimoza Hysit ia ka shtuar kontekstit letrar të shkrimtarit mbi kulturat.
Bëhet fjalë për librin eseistik “Udhëtimi i pafund” që merret me një frymë leximi, kush dëshiron jo vetëm gjuhën, por edhe imagjinatën, jetën dhe kulturat në kufij.
Kjo ka zanafillë, nëse i referohemi identitetit të shkrimtarit, që deri 18 vjeç jetoi në Trieste dhe përjetoi kufijtë mes tri botëve: latine, gjermanike dhe sllave.
Takimi në Tiranë me Magrisin u bë me pak lexues dhe pa vëmendjen e bujshme që krijojnë mediat kur duan; po në këtë rast biseda e drejtuar nga përkthyesja Mimoza Hysa i shenjon shkrimtarit shkakun e udhëtimit si “bindje”.
Në bisedën që drejtoi Mimoza Hysa, përkthyesja e “Udhëtimit të pafund”, u ndal në arteriet e shkrimeve të Magrisit, përfshirë dhe “Mikrokozmose” të përkthyer nga Viola Adhami, nëse udhëtimet si zbulim i vetes a e bëjnë të mundur për të zbuluar botën dhe duke mos “lëvizur”, pra udhëtuar – një sfidë e provuar nga shqiptarët për shumë kohë?!
Dhe përgjigjja e shkrimtarit, e njëjta që jep në “Udhëtimin e pafund” është kjo: “Kur isha fëmijë e shkoja të shëtisja përgjatë Karsos, në Trieste, kufiri që shikoja fare pranë, ishte i pakalueshëm – të paktën deri në prishjen mes Titos e Stalinit dhe normalizimin e marrëdhënieve mes Italisë dhe Jugosllavisë – sepse ishte Perdja e Hekurt që e ndante botën më dysh. Përtej atij kufiri bashkëjetonin e panjohura dhe e njohura. E panjohura, sepse aty fillonte perandoria e papranueshme, e pakuptueshme, kërcënuese e Stalinit, bota e Lindjes, kaq shpesh e lënë në harresë, e frikshme dhe e përbuzur. E njohura, sepse ato toka, të aneksuara nga Jugosllavia me mbarimin e luftës, kishin qenë pjesë e Italisë; i kisha vizituar shpesh, ishin pjesë e ekzistencës sime. Po i njëjti realitet më paraqitej familjar dhe i mistershëm; udhëtimi, herën e parë që u ktheva, ishte mes të njohurës e të panjohurës njëkohësisht. Çdo udhëtim të fal, pak a shumë, një përvojë të tillë të përngjashme: dikush o diçka që na dukej e afërt dhe shumë e njohur, bëhet e huaj dhe e pazbërthyeshme, ose e kundërta, një individ, një peizazh, një kulturë që na dukeshin të ndryshme, jashtëtokësore na paraqiten të përngjashme, të përafërta.”
Udhëtimet e mbledhura në këtë libër janë kryer në vitet 1981 deri më 2004-ën.
Disa kapituj janë shkruar për Berlinin kur Muri ishte ende dhe për autorin dukej sikur do të qëndronte gjatë, të tjerat janë shkruar pas shembjes; disa flasin për Bashkimin Sovjetik në të tashmen apo kanë regjistruar parandjenjat e shembjes së tij; të tjerat paraqesin atmosferën e Pragës në ditët kur ngrihej pikëpyetja se cili do të ishte emri i tij- i një shteti që më vonë e zgjidhi problemin duke pushuar së ekzistuari, duke u ndarë në dy shtete të ndryshme.
“Besoj se është pikërisht kjo ndihmesa që faqet e udhëtimit mund t’i japin njohjes së historisë apo jetës sonë, individuale dhe kolektive…” Dhe si e tillë, për Magrisin simbolet dhe identiteti marrin perceptime “të paprekshme”, duke pranuar në këtë takim me lexuesin shqiptar konceptin e zgjerimit të njohjes dhe pse ndodhemi në këtë anë të Evropës Qendrore, në parantezë të së cilës përkthyesja Hysa e kujtoi autorin e “udhëtimeve”, Magris në dallimin shqiptar se mbajmë nën “fortesë” të mentales atdheun, simbolet dhe flamurin duke përjashtuar “udhëtimin” me mendje.
“Nuk ka udhëtim pa kapërcim kufijsh – politikë, gjuhësorë, socialë, kulturorë, psikologjikë, qoftë edhe kufij të padukshëm që ndajnë një lagje nga një tjetër në po të njëjtin qytet, apo ato mes njerëzve, deri tek ata më të mundimshmit që mbijnë nga skëterrat tona e na zënë rrugën. T’i kapërcesh kufijtë; edhe t’i duash – gjersa përcaktojnë një realitet, një individualitet, i japin trajtë duke e shpëtuar kësisoj nga e padallueshmja – por pa i himnizuar, pa i kthyer në idhuj që kërkojnë therori gjaku. T’i kuptosh si të ndryshueshëm, si të përkohshëm e kalimtarë, si trupi i njeriut, e si të tillë të denjë për t’i dashur; të vdekshëm, në kuptimin që t’i nënshtrohen vdekjes, ashtu si udhëtarët, e jo të bëhen rast e shkak për vdekje, siç kanë qenë e janë shpeshherë. Të udhëtosh nuk do të thotë vetëm të kalosh në anën tjetër të kufirit, por edhe të zbulosh se gjithnjë ke qenë edhe nga ajo anë”. Claudio Magris ka një vepër të pasur e shtrirë midis letërsisë dhe eseistikës si gjermanisht. Romani “Danubi” vlerësohet kryevepra e tij dhe Magris vetë nga autorët më të rëndësishëm bashkëkohorë italianë, fitues i Çmimit Asturias më 2004-ën, i propozuar për Çmimin “Nobel” më 2007-ën. Romani “Mikrokozmose” i përkthyer shqip nga Viola Adhami, është fitues i çmimit “Strega” më 1997
Pylli që po vdes
Claudio Magris
Në “Faustin” e dytë të Goethe-s, këndonjësi i forcës së përjetshme ripërtëritëse të natyrës, duket sikur ngre dyshimin ironik dhe të dhimbshëm që shoqëria e sotme e ka braktisur ose po e braktis natyrën. Në një maskaradë groteske dhe tallëse ai paraqet triumfin artificiales ndaj origjinales, të modës ndaj stinëve, të sendërgjimit nda natyrales; lulet nuk rriten më duke iu bindur ligjit të lashtë të çeljes dhe të tharjes së tyre, por në përputhshmëri të kërkesave dhe leverdisë së tregut, që ndërhyn me arrogancë në ciklin natyror dhe e ndryshon sipas dëshirës. Si gjithnjë i dyshimtë dhe misterioz, Goethe-ja nuk lë të kuptohet qartësisht nëse kjo është një humbje e vërtetë dhe përfundimtare e nënës natyrë apo një nga lojërat e saj djallëzore; nëse njerëzit dalin vërtet nga udha e tyre dhe e përmbysin apo nëse i binden në mënyrë të pandërgjegjshme, edhe në këtë përdhosje, lojës së natyrës, inskenimit të saj.
Natyra – që gjeneron lulet por njëkohësisht edhe uraganet që i shkatërrojnë – mund të krijojë edhe lulet artificial dhe ta nxisë zgjuarsinë njerëzore, që shpik parmendën dhe shtyp rrushin duke e kthyer në verë, të prodhojë material sintetike duke përdorur lëndë të krijuara nga nëna natyrë.
Është e vështirë dhe e pamundur të thuash nëse një zhvillim jonormal dhe i shpërpjesëtuar i teknikës arrin ta shkatërrojë natyrën apo nëse dhe ai është, ashtu si tërmeti dhe plagët e Egjiptit, një shpërfaqje e vetë natyrës, e gjallërisë së saj. Zhdukja e dinozaurëve nuk na skandalizon e madje na duket në harmoni me ndonjë ligj natyror misterioz që paraprin lindjen dhe vdekjen e llojeve; për dinozaurët ka qenë, sigurisht një fatkeqësi; dhe britmat e alarmit mbi plagët që zhvillimi teknologjik dhe industrial ka shkaktuar dhe vazhdon t’i shkaktojë ekuilibrit tonë ekologjik janë qesharake nëse druhen se një naftëmbajtëse mund të vrasë Panin e madh, por ndoshta nuk janë dhe aq qesharake nëse druhen, thënë më thjeshtë, për mbijetesën dhe shëndetin tonë.
Edhe vdekja e Schwarzwald-it, dhe të shumë pyjeve të tjera, nuk do ta turbullojë aspak ndoshta Brahman, perëndinë e Spinozës, thënë ndryshe i Madhërishmi, por, nëse do të vazhdojë të shtrihet me ritmet e tanishme, do të ketë sigurisht pasoja shkatërruese tek shumë njerëz, tek jetesa e tyre, tek historia, dashuritë, fantazmat e dita e tyre. Pylli vdes dhe fundi i tij, sidomos në Pyllin e Zi, mbështillet nga një brerore tragjike dhe heroike, si ajo e mbretit në një poemë epike.
Ka një letërsi të tërë, në Gjermani, mbi vdekjen e pyllit, sidomos të Zchwarzwald-it, Pyllit të Zi, gati si një cikël këngës dhe bëmash për rënien e një heroi: Kështu vdes pylli, Pylli ynë nuk mund të vdesë, Stresi i pyllit, A vdes pylli?; lista e librave të shqetësuar, kundërshtues dhe alarmues që vazhdojnë të dalin, sidomos në Baden-Wurttemberg dhe në Freiburg, kryeqyteti i vjetër i Badenit, mund të zgjatet sipas qejfit. Nëse në Këngën Rolandit, heroi i plagosur mbështetet në një pishë duke parë për herë të fundit Francën e dashur, atdheun e largët, tani heroi epik i goditur për vdekje është vetë pisha, që duket sikur po e përhap ende dhe për pak hijen e vet dhe po zhyt gati për herë të fundit rrënjët e veta në tokën mëmë.
Pylli i Zi, pylli i mrekullueshëm gjerman në kufi me Francën dhe me Zvicrën, është zemra e Gjermanisë së vjetër, të intimitetit të saj të përmbajtur dhe romantik, të idili të përhumbur dhe prekës të botës së brendshme gjermane që frymon, e druajtur dhe e pikëlluar, në nostalgjinë e Liderëve. Pylli i Zi është tokë e poetëve dhe filozofëve, e meditimit të thelluar dhe e këngëve endacake, një frymë shpirtërore në harmoni me stinët dhe krenare për pavarësinë e vet. Mes këtyre pyjeve të zinj lulëzoi, gjatë shekujve të kaluar, besimi i heshtur protestan, nga e cila lindi filozofia dhe poezia më e mirë gjermane.
Në Pyllin e Zi kishte shkrimtarë të “historive për kalendarë” si Johann Peter Hebel i madh, i cili rrëfente në tregimet e tij lakonike dhe të thukëta, të shkruara me thellësinë e klasikëve, me mençuri epike dhe inteligjencë politike, jetën e individit të përfshirë në historinë njerëzore dhe në atë, edhe më të madhe, të natyrës. Mark Twain-i, duke u sorollatur nëpër këto pyje, takonte gratë fshatare dhe shikonte tek ato heroinat e librit “Tregime të Pyllit të Zi” të Berthold Auerbach-ut; natyrë dhe art, aroma e drurit dhe ajo e letrës që mbante poezinë shkriheshin në një, në një sintoni të pandashme. Ky idil dinte të mbrohej, nëse paraqitej nevoja; Pylli i Zi është tokë e ruajtjes së traditave të lirisë dhe përparimit dhe e kurajës së sinqertë për t’i mbrojtur qoftë edhe me pushkë kundër tiranisë dhe reaksionit, si në vitet 1848-‘49.
Pylli heqës dhe i sëmurë është simboli i një sëmundje që shkatërron edhe ekologjinë e mendjes dhe zemrës, duke sulmuar djepin e kulturës gjermane. Fashikujt kushtuar Schwarzwald-it, në revistën “Merian” lartësojnë si engjëllorët pyllin e dikurshëm, sagat e nimfave të liqenit të magjishëm Mummelsee, si dhe mrekullinë e paprekur nga ndotja e me një bardhësi verbuese të malit Belchen, por në të njëjtën vitrinë të librarisë ka dhe libra të tjerë që shfaqin fotografi të tmerrshme të bredhave të krasitur e të rrëzuar, pyje të rralluar dhe të rrudhur në brigjet e liqenit dhe në shpatet e malit. Reklamat e vendeve të pushtimit vazhdojnë të theksojnë paqen dhe shëndetin, por ka pak kohë që nuk mburren më për “pasurinë e ozonit të ajrit të pyllit”. Pylli i Zi, siç dëshmon dokumentacioni i shpërndarë nga Shoqata për Ambientin dhe Mbrojtjen e Natyrës në Gjermani, është në krye të klasifikimit të dëmtimeve ekologjike, e cila dëshmon se një pjesë e mirë prej një të trete të pyjeve anekënd Gjermanisë, në fund të fundit, është e dëmtuar seriozisht. Bredhi i bardhë, mbreti i Schwarzwald-it, që mrekullonte Turgenievin, është, këtu ashtu si gjetiu, viktima kryesore, njëlloj si pisha, të cilës po i bien kudo halat; nëse procesi i tanishëm do të vazhdojë me të njëjtin ritëm, statistikat thonë se brenda vitit 1990 do të zhduken të gjithë bredhat dhe brenda vitit 1992 dhe të gjitha pishat.
Po edhe zhdukja e bredhave dhe pishave – por edhe ajo e mështeknave dhe lisave – herë reklamohet me bujë të jashtëzakonshme e herë fshihet, ashtu si humbja e njerëzve që qytetërimi ynë, i ankthshëm për të zhdukur vdekjen, e fsheh sipas të gjitha rregullave bazuar në respektin njerëzor dhe tek mirësjellja. Jeta, edhe kur është e përzishme, të josh; shëtitësit dhe ekskursionistët nuk e shikojnë gangrenën e pemëve. Pranë ujëvarës së Tribergut vetëm shtatëmbëdhjetë për qind e njerëzve i përgjigjen pyetësorit nëse kanë vënë re ndonjë dëmtim, ndërsa pranë liqenit Mummelsee tridhjetë e katër për qind; gratë, që sipas Wainiger-it janë gjithnjë e më të lumtura, e mohojnë shumë më shpesh se burrat që pylli po vdes ose mund të vdesë (tridhjetë e shtatë për qind, përkundrejt pesëdhjetë e dy për qind të seksit të fortë është pesimiste).
Mjetet e informacionit, duke këmbëngulur në shkatërrimin ekologjik, arrijnë ta mësojnë qytetarin me këtë vdekje; me ngulmin për të shitur kartolina, libra e fotografi me vdekjen e pyllit, nuk shihen më pemët që po vdesin. Por vdekja është aty, madje edhe ai që është mësuar të shikojë më shumë librat sesa bimët, e vë re, pavarësisht botës, kur ecën bregut të Titissesë, në shpatet e Belchen-it, përgjatë të ashtuquajturës Rruga e Lartë e Pyllit. Kurorat janë të zhveshura, degët e halorëve janë pa hala, pemët e rrahura nga shiu dhe nga bora e ashpër duken si skelete të ndërtesave të bombarduara.
Shkëputur nga “Pylli po vdes” (Udhëtim pa mbarim).
Përktheu: Mimoza Hysa
