Vandaqet

0
151

Ivo Andriç

Nga libri “Tregime nga Sarajeva”

 

picasso-old-guitaristKinoja i vogël është ngrysur në fytyrë, ndërsa Ibro Solaku shtyn karrocën e tij me lloj- lloj mënyrash duke nxjerrë zhurma të ndryshme dhe me tone të ndryshme zëri thërret:

“Vandaqe, vandaqe!”

Një karrocë e çuditshme pa timon, e ngushtë dhe e gjatë, me dy rrota në mes nga ato që përdorin ende në Sarajevë hamejtë. Hamalli nuk e tërheq karrocën, por e shtyn; mbështet mbi qendrën e trupit të vet pjesën e poshtme të karrocës, përkulet pak a shumë në varësi të peshës së ngarkesës, dhe, nëse është i zoti ta drejtojë, mund të trasportojë edhe pesha më të rënda, më shumë nga ç’mund të mbajë një njeri të vetëm.

Ibroja e ka marrë këtë karrocë dore nga vejusha e një hamalli tjetër dhe çdo mëngjes me qerren e tij ndalon para dyqanit në Pashaga i Zilgjicit. Këtu merr vandaqet me dru të njomë, që i vë në karrocë dhe i shpie në rrugicat dredharake e të rrëpirëta në rrethinën verilindore të qytetit duke thërritur herë pas here fjalët e tij të vetme: “Vandaqe!” që tashmë e kanë mësuar të gjithë banorët dhe kalimtarët e atyre rrugëve. Me rrecka, i parruar, i lëshuar, truptharë, faqet e kuqe si i lig dhe sytë gjak u jep blerësve vandaqet pa i parë në sy, pa u thënë asgjë. Nganjëherë ndonjë myshteriu i vjetër ia shpie në shtëpi vandakun, nganjëherë qëndron palëvizur, i heshtur, me buzën e poshtme pak të ulur, i nxirë nga inati dhe me cigaren ndër dhëmbë. Vështron njerëzit si të ishte e para herë në jetën e tij dhe pa e shkëputur mendimin, mbush xhepat me kartëmonedha prej letre dhe të shkoqura metalike. Sa më shumë mbushet xhepi me para, aq më e lehtë bëhet karroca.

Kthehet pa rënë nata dhe bën llogaritë me pronarin. Fitimi i tij është një dinar tek Pashaga dhe një dinar për çdo klient. Si përfundim, i bie tridhjetë deri në dyzet dinarë në ditë në varësi të ditës, shansit apo dhe luhatjes së biznesit, por mbi të gjitha sipas humorit të tij. Dhe askush s’e di si është humori i Ibros, ai vetë më pak nga të tjerët. Shprehet më shumë nga mënyra si e lëshon zërin. Në botë s’gjendet një vesh i hollë e një aparat aq i saktë, i aftë të regjistrojë të gjitha trajtat e tonaliteteve të ndjenjës që Ibroja shpreh në atë fjalë prozaike dhe të thjeshtë:

“Vandaqe!”

Thërret Ibroja i shkathët e gazmor kur fillon shëtitjen e tij; para se të nisë punën kthen në mejhane dy teke raki, të parat e ditës, që më pas i zbret nga fitimi i përditshëm.

E ndërsa thërret, tjetër gjuhë ka në mendje. Në të vërtetë mendimet i ka të shkëputura dhe të turbullta, janë sqarime të pafundme që lidhen në të kaluarën e tij, me veten dhe botën që e rrethon, të cilën e njeh shumë mirë.

Kur lindi, këtu e pesëdhjetë e dy vite më parë, në familjen e madhe dhe me gjendje të mirë ekonomike të plakushit Solak në Bjellav, askush s’e mendonte se ai fëmijë më pas do të zvarritej si hamall rrugëve të Sarajevës me karrocën e tjetërkujt.

I ati po shkonte drejt të gjashtëdhjetave. Shtëpia ishte plot me femra, dy nga gruaja e parë, katër nga e dyta, pastaj lindi ai, trashëgimtari. Ardhja e tij në këtë botë u festua me festime të mëdha, që edhe sot e kësaj dite i kujton gjithë lagjja. Mungonte vetëm goditja e topit në Tabije. Pa e tepruar, mund të thuhet se e gjithë fëmijëria dhe rinia e tij ishin festë e vazhdueshme. I ati e kishte regjistruar dhe në gjimnaz. Por, në të vërtetë, Ibroja nuk kishte prirje për shkollë. Nuk ishte as më i keq, as më pak i bindur se të tjerët, por s’arrinte të përqendrohej në atë çfarë shkruhej në libra. Mendimet e shpinin më larg dhe më lart. Braktisi shkollën. Shpejt u bë një djalë i bukur dhe shijoi pjesën më të ëmbël dhe më të bukur të jetës. Atëherë i kalonte ditët në çifligjet, mbi lëndinën e Sarajevës, ku dhjetëvjeçarin e parë të shekullit të rinjtë pasanikë nuk mendonin të shkonin në shkollë, apo të mësonin ndonjë zanat për të jetuar, me gjithë ato argëtime dhe festa që organizoheshin në Sarajevë. I ati ishte i flashkët si hiri. S’kishte njeri ta ndalonte në rrugën që kishte zgjedhur dhe ta kthente në binarë. Por jeta prapë ishte interesante, si për të, ashtu dhe shokët e tij. Gjithçka ishte e gatshme!

“Vandaqe! Vandaqe!”

Siç i kujtohej Ibros, gjithçka ishte ajër, pa dimensione. Gjërat rrodhën shpejt e bukur. Në pranverën e vitit 1914, e morën në ushtri dhe verën e po atij viti plasi Lufta e Parë Botërore. Ibroja u dërgua në frontin rus, pastaj në atë italian ku dhe mbeti i plagosur rëndë. Për një kohë të gjatë ishte kapter, më pas kryekapter në Pilishbaca në Hungari: jetë e vështirë dhe e pazakontë, por për të e mbushur. Koha kaloi sa hap e mbyll sytë: ai pinte, luante me letra në harmoninë dhe vrullin e jetës ushtarake si i përhumbur. Si erfhi dhe iku, as ai nuk e mori vesh as kundër kujt luftonte, as përse marshonte, dehej dhe derdhte gjakun e vet, madje detyronte edhe të tjetër të bënin të njëjtën gjë. U kthye në shtëpi më 1918, lakuriq si krimb, i zbehtë dhe i rraskapitur nga plagët (sa gjak kishte derdhur në atë betejë në Tolmino), por më shumë nga jeta e çrregullt që kishte bërë. Gjeti babanë që kishte mbushur të tetëdhjetat, nëna i kishte vdekur, motrat ishin martuar. Me një fjalë familja ishte shpërbërë. Paratë i shkanë shpejt nga duart, madje pronat që në dukje të qëndrueshme dhe të pashkatërrueshme, u shkrinë para syve të tij dhe u zhdukën në tym.

Vetëm pasi pinte një gotë tjetër me shokët, çdo gjë i dukej në rregull, por sapo vinte në vete e shihte imazhin e tij larg ku zhdukej çdo gjë.

Gjatë luftës kishin shitur shtëpinë në Sargaxhije. Pastaj shitën dhe të atë rë madhen ne Bjellave dhe u transferuan në një më të vogël me qira. Më vonë, reforma agrare i mori tokat në lëndinën e Sarajevës. Hyri kështu në botën e re plot surpriza të pashpjegueshme dhe mungesa të pakuptueshme.

“Vandaqe! Vandaqe!”

Vdiq dhe i ati. Ibroja nisi të punonte siç thuhej në atë kohë “në tregti”. Bëri shoqëri me një kopshtar për të shitur lule. U kujtua që dhe lulet nëse punon mund të mbajnë aromë të keqe. Më kot mbrohej me raki dhe duhan nga ai kundërmim i shpifur. Malli ishte i brishtë, myshteria bëhej e çuditshme dhe e pasigurt. Çdo punë ishte e vështirë, madje edhe luleshitësit. Pastaj jo gjithçka shkon fjollë. Nuk e kupton askush ta vë nënkëmbëzën, kujtohesh vetëm kur pengohesh çdo dy hapa dhe në të tretin rrëzohesh. Ditë pas dite, jeta humbet dritën dhe lumturinë e mëparshme.

Është ajo lumturi që Ibroja do kishte dashur ta kthente mbrapsht menjëherë dhe e dëshironte me të njëjtin intensitet që njeriu do ajrin kur i zihet fryma. Në kërkim e sipër gjeti kohë dhe për t’u martuar. Vajza vinte nga një familje e mirë, e urtë dhe e këndshme, por me pajë të varfër. I lindën dhe i vdiqën shumë fëmijë. Tregtia nuk po ecte. Dyqani i luleshitësit falimentoi. Kopshtarit i ngeli kopshti, Ibro Solakut borxhet. Kështu u fut të punonte në komunë.

“Vandaqe! Vandaqe!”

Ç’është e vërteta s’ia kishte idenë se si mund të ishte komuna. S’e kishte menduar kurrë, por tani që jetonte me atë punë kuptonte që pas çdo fjale fshiheshin lodhje dhe përpjekje të shumta.

Nuk ishte ndonjë kushedi çfarë, jo shumë e vështirë, por në njëfarë mënyre e padenjë dhe fyese për të. Pas çdo fjale dhe gjesti, perceptonte një përulje të pashpjegueshme, një lëndim sedre që vetëm ai e ndjente dhe vetëm rakia mund ta sillte në qef, kjo e fundit jo për shumë kohë.

Vitet kalonin, por gjendja nuk u përmirësua. E mira nuk gjendet gjëkundi, madje as nëpër ëndrra. Filloi të shiste plaçkat e shtëpisë, hante pak dhe vishej më keq, por gjithsesi nuk e fshihte dot mjerimin e tij. Nga katër fëmijët që kishte atëherë, i ngeli vetëm një, vajza. Tashmë e rritur, një bukuri e vërtetë, e thjeshtë dhe e zgjuar që mësonte mirë dhe gjithmonë duke lexuar. Sapo mbushi të tetëmbëdhjetat u martua me një djalë të mirë dhe të kulturuar, që punonte në një fabrikë cigaresh. Nuk ishte shumë më i madhe se ajo në moshë, as më i pasur nga i ati.

I vdiq dhe gruaja. Ngeli fillikat. E lëshoi veten dhe nisi të pinte. Të gjithë e përflisnin, por nuk e shpjegonin dot arsyen. Është e lehtë të fajësosh dikë. Nuk arriti ti bënte ballë turpit. Nuk kishte lekë as për një teke raki, pikërisht atëherë nisi të dehej. Nisi të vërdallohesj me karrocën e Pashagasë dhe të shiste drutë e tij.

“Vandaqe! Vandaqe!”

Atëhërë zuri të largohej nga kjo botë. Po kështu thonë dhe të tjerët. Por ai e di, është i ndërgjegjshëm dhe e vërteta nuk është kjo. Nuk mund të jetë kjo. Nuk ishte ai që i bënte bisht botës dhe punës, zoti e ruajttë, përkundrazi, gjithçka që gjendej në botë, objekte të vdekura dhe njerëz të gjallë, çfarëdo që thonë dhe mendojnë të tjerët, gjithçka largohet edhe më shumë dhe e lë në vetmi, në errësirë, ku mund t’i bëjë shoqëri vetëm një gotë raki. Vetëm rakia e vjetër e sillte në qejf, e përkëdhelte, e lëshonte kundërmimin e luleve. Gjithçka tjetër zhdukej pak nga pak, por shpejt dhe pa pikë mëshire, ndërsa rakia vinte e bëhej gjithçka.

Që atëherë është si shpirt i humbur. Jashtë botës dhe humbet gjithnjë e më shumë. Vetëm e bija Shemsa, vjen e takon rregullisht dhe e ndihmon aq sa mundet, edhe pse jeton nga ana tjetër e Sarajevës. Ajo nuk është në gjendje më të mirë. e bukur, e qetë, e buzëqeshur, vjen si krijesë nga një tjetër botë. Për njëfarë kohe këmbënguli që t’ia ndryshonte mendjen duke e këshilluar ta linte alkoolin dhe t’i kthehej jetës normale. Si e pa që ishte e pamundur, hoqi dorë, por vjen ta shohë rregullisht dhe e ndihmon, pa i kursyer qortimet. Në darkë, në mejhane, kur çdo pijanec mburret me diçka, Ibro që s’ka asgjë të bukur me ç’të mburrët, mburret me të bijën dhe dhëndrin: “Ta dinit ç’vajzë e ç’dhëndër kam unë! Ah, si janë o njerëz… As nuk mund të thuhet me fjalë…”, qan mes shokëve me rakinë para.

Duke lagur krenarinë e tij me raki gjithnjë e më të fortë, i harron menjëherë vajzën dhe dhëndrin, madje edhe veten. Në mjegullën ku e zhyste alkooli, Ibroja nuk shihte më se ç’bënin ata që pinin dhe as ç’bëhej me ta. Kështu, një ditë të bukur mësoi se plasi dhe Lufta e Dytë Botërore.

“Vandaqe! Vandaqe!”

“Do të jetë diçka e ngjashme me Galisian e re, Piavën e re apo një Pilishcaba e re”, – mendoi Ibroja. Sigurisht, tani u bie të tjerëve, atyre më të rinjve të shkonin në luftë. Në të vërtetë, ishte tjetër gjë, krejtësisht ndryshe. Dalëngadalë nisi ta ndiejë dhe ai vetë.

Ibroja shtyn para karrocën e vet dhe thërret gjithmonë të njëjtat fjalë, mekanikisht, siç merr frymë e pi. Kështu, mbase i humbur për të gjithë dhe larg botës, edhe mund ta kishte kaluar luftën pa ndryshime e tronditje të dukshme. Por ndodhi diçka e papritur dhe e tmerrshme, që ai s’e kuptonte dhe s’e lidhte dot me luftën, ashtu si e kuptonte dhe e mendonte ai këtë të fundit.

Dhëndri arrestohet. Kur pyet se pse e arrestuan pikërisht atë, një djalosh kaq të qetë dhe të ndershëm, i përgjigjen: “Motive politike”. Kaq. Njeriu që ia thotë, ngre supet, mbyll sytë dhe vë gishtin në buzë. Të njëjtën gjë bën dhe Solaku, edhe pse nuk e kuptonte. Për tri javë dhëndri qëndroi në burg, pastaj e lëshuan. Dy ditë më vonë ai u arratis. Atëherë arrestuan Shemsën. Sa e mori vësh Ibroja, la karrocën dhe nxitoi të merrte vesh.

Këtu, një rojë mysliman i tregoi se e bija vdiq ditën e dytë të marrjes në hetuesi. Mbase pa dashje, rastësisht, ra përtokë nga shpulla e një gardiani dhe nuk u ngrit më. Ndoshta goditja ishte shumë e fortë, ndoshta ajo ishte e brishtë, me jetë të varfër dhe e dobët? (Po, po, krejt si e ëma, jo si Solakët e fortë. Ishte një lule e vogël.)

“Vandaqe! Vandaqe!”

Iu desh të pinte shumë për të heshtur dhe harruar. Por Ibroja e mban fjalën e dhënë dhe nuk flet me njeri, as kur është i dehur. Pi gjithnjë e më shumë, ha gjithnjë e më pak. Në brendësi të tij bashkë me dhembjen prej babai rritet dhe krenaria e paharruar e Solakëve: nevoja për hakmarrje. Por gjithçka humbet si thirrja e fjalëve të tij përgjatë rrugëve të shkretuara. Gjithçka fundoset, bashkë me tmerret e tjera të luftës, në raki dhe në një harresë të turbullt.

Tani s’ka më njeri. Asnjë që të kujdeset për të. Është plakur shpejt, veshur vetëm më rrecka dhe ecën i zbathur. Gjithçka, gjithçka që fiton, vete vetëm për të paguar rakinë. Së fundi lufta mbaroi. Edhe përfundimin e luftës e jetoi si në mjegull.

Erdhi një tjetër ushtri “partizanët”, “ushtri e mirë”, thonë gratë e lagjes. Një komshiut të tij iu kthye i biri partizan. Nga ai, Ibroja mësoi për vdekjen e dhëndrit, një hero i vërtetë me foto publikuar në gazeta. Të nesërmen komshiu i tregoi fotografinë. Ibros iu frynë dhe i lotuan sytë, por dhëndrin në foto e njohu. Ishte ai, edhe pse në fotografi dukej më i madh, më i fortë dhe më i bukur, një oficer i vërtetë. Madje, kishte dhe një medalje në gjoks. Ibros iu drodhën qerpikët. Dhe partizani i ri, djali i komshiut, qëndronte para tij i sjellshëm dhe i buzëqeshur, por shumë i largët. I tregoi për dhëndrin, njeri guximtar si në jetë e në punë, ashtu edhe në dëmet e shkaktuara nga alkooli. Pse pikërisht ai? Ç’hyn alkooli këtu?

Në mejhane i thonë se gazetat shkruajnë edhe për Shemsën e tij. Nuk i kuptoi të gjitha, por qau në fshehtësi me buzët e shtrënguara dhe bashkë me rakinë gëlltiti edhe lotët. dhe harroi sërish gjithçka dhe shtyu para karrocën e tij. Duhet të fitojë rakinë, duhanin… madje edhe bukën.

Në këto mendime e sipër, Ibro Solak mbërriti deri në Marijin Dvor. Zakonisht këtu kalon rrugën kryesore për të shkuar në një nga ato rrugicat me emra të vjetër: Magribija, Odobashina e të tjera si këto. Përgjatë rrugës kaloi një grup ushtarësh duke kënduar. Ibro ndaloi t’i dëgjojë. Edhe dhëndri i tij ishte oficer. Kishte një medalje dhe fotografinë në gazeta. Nga kahu tjetër po vinte një batalion të rinjsh me hap ushtarak. Edhe ata këndonin. Ibro nuk i dinte këngët e tyre, as se ku shkonin, por dinte se Shemsa e tij ishte një prej tyre. Njerëzit kishin lexuar për të. Shkruhej se vdiq si martirë, që kishte treguar guxim të madh. Kish zemër të artë dhe kish bërë gjëra të mëdha. Për zemrën ishte e vërtetë. Madje, nuk është shkruar ashtu si duhej. Ishte e bukur, Shemsa! Këtë as nuk e përmendnin. Ishte e bukur si gruaja e një sulltani! Dhe zemra e saj, ai e di më mirë nga të gjithë. Shikimi i saj i ëmbël përkëdhelte jo vetëm babanë e gjorë, por gjithçka rreth saj. Kështu ishte ajo!

“Vandaqe!”

Tashmë ata kaluan. Pas tyre mbeti jehona e këngës.

Vijnë të tjerët, këngët pasojnë njëra-tjetrën, fjalët ngatërrohen tek meloditë e njëra-tjetrës. Të gjithë këndojnë, të gjithë janë të lumtur dhe kanë dikë. Pastaj zhduken, ikin larg. S’e kupton pse. S’kupton dhe s’dëgjon asgjë. Ndien vetëm dhembjen në brinjë.

Kur fryn shirok i dhemb gjithmonë plaga e Tolminos. Por tashmë s’i kujton më gjë, e bën vetëm të vuajë. Për një gjë është i sigurt: mes atyre të rinjve ka pasur dhëndrin dhe vajzën. Duke shtyrë karrocën i vjen të thërrasë me zë të lartë: “Eh, çfarë dhëndri e vajze kam pasur unë! Ah, miqtë e mi… nuk kam fjalë t’i përshkruaj!”

Dhe e shtyn karrocën gjithnjë e më me fuqi, ngre kokën dhe nxjerr zërin e ngjirur:

“Vandaqe!”

Nga një dritare e katit të parë e thërret një grua, do që t’i shpjerë dy vandaqe. Pa menduar gjatë, krenar dhe plot hidhërim, Ibroja nuk pranon.

“M’i ngjit lart të lutem, do të të jap një dinar!”

“Nuk jam hyzmeqari i kujt unë! As për një dinar tëndin, as për një mijë. E more vesh? Nëse të duhen, zbrit e merri vetë”.

Gruaja e shan keq, por ai s’ia vë veshin, me gjithë forcat në trup shtyn karrocën, për në tatëpjetë dhe thërret me zë të lartë:

“Vandaqe! Vandaqe!”

(1948)

Përktheu: Migena Pengili

Web Agency, Digital Agency, Web Development Agency