Gustave Flaubert
Prozë/ “Letra dashurie”, botimi në shqip nga Adriana Koxhaj, përfshin letrat që Flaubert i shkroi Louise Colet. Shkrimtari i tregon mikeshës së tij të zemrës brengën e dashurisë, i rrëfen fshehtësinë dhe drithërimat e shpirtit që dashuron, vështirësitë që ai has gjatë shkrimit të “Zonjës Bovari”, vuajtjet dhe nganjëherë edhe zhgënjimet nga miqësitë…
Kruase, e premte mbrëma, 16 janar 1852
Tek unë, fjalë për fjalë, ndodhen dy babëlokë të ndryshëm: njëri, i dhënë shumë pas fjalëve të mëdha, lirizmit, fluturimeve të shqiponjës, pas gjithë tingujve dhe kulmeve të mendimit; tjetri, rrëmon sa të mundet thellë, të vërtetën; i pëlqen të nxjerrë në pah një fakt të thjeshtë njëlloj si atë të rëndësishmin, dëshiron t’ju bëjë t’i ndjeni gati fizikisht gjërat që ai riprodhon: këtij ia ka ënda të qeshë dhe i pëlqejnë harbimet e njeriut. Edukimi i ndjenjave qe, pa e kuptuar dhe unë vetë, një përpjekje për ta puqur shpirtin tim me këto dy prirje (do të kish jenë më e thjeshtë të shkruaje njerëzoren në një libër dhe lirizmin në tjetrin). Dështova. Sado ta ndreqësh atë vepër (ndoshta do ta bëj ndonjë ditë), ajo do të mbetet gjithnjë me të meta; aty mungojnë shumë gjëra dhe gjithnjë prej mangësisë del një libër i dobët. Nuk e teproj kur them se një cilësi nuk është kurrë një e metë. Por, nëse kjo cilësi ha prej një tjetre, a mbetet ajo gjithnjë cilësi? Me pak fjalë, do të më duhej ta shkruaja prapë Edukimin pse të paktën ta hedh poshtë të tërën, të shkruaj përsëri dy a tre kapituj, çka më duket më e vështira nga të gjitha, të shkruaj një kapitull që mungon, ku do të tregoja se si në mënyrë të pashmangshme të njëjtit trung i është dashur të bigëzohet, domethënë aksh veprim ka dhënë këtë rezultat në këtë personazh më shumë se ndonjë veprim tjetër. Shkaqet janë dhënë, rezultatet po ashtu; por lidhja shkak pasojë nuk jepet aspak. Ja vesi i librit, dhe sa në kundërshti është ai me titullin e tij.
Të kam thënë se Edukimi pati qenë një provë. Shën Antuani është një tjetër. Duke zgjedhur një subjekt ku ndjehesha tërësisht i lirë për nga lirizmi, ndjenjat, shthurjet, ndodhesha brenda natyrës sime, s’më mbetej veçse të ecja përpara. Kurrë nuk do të has në marrëzi stili si ato që pata gjatë 18 muajve. Sa me zemër i latoja perlat e gjerdanit tim! Vetëm një gjë më doli nga mendja, filli. Orvatja e dytë më doli më keq se e para. Tani jam te e treta. Ka ardhur koha o t’ia dal mbanë, o të hidhem nga dritarja. Ajo çka më duket e bukur, të cilën do të dëshiroja ta bëja, është të shkruaja një libër për hiçin, një libër me fletë të palidhura, por që do të kapej vetë, me forcën e brendshme të stilit të tij, siç qëndron toka në ajër, një libër fare pa subjekt ose sikur të ishte e mundur ta kishte të padukshëm. Veprat më të bukura janë ato në të cilat ka më pak përmbajtje. Sa më shumë shprehja t’i qaset mendimit, sa më shumë të ngjitet aty fjala e pastaj të zhduket, aq më bukur është. Mendoj se e ardhmja e Artit, këtë udhë ndjek. E vërej këtë sa më shumë ai rritet, eterizohet, që nga shtyllat egjiptiane, e deri te harqet gotikë, që prej poemave me njëzet mijë vargje të indianëve, deri te shkrimet e Bajronit. Forma, duke u përmirësuar, sa vjen e zbutet: ajo heq dorë nga çdo liturgji, rregull, masë. Ajo braktis epikën për romanin, vargun për prozën: ajo s’ka më fe dhe është e lirë si dëshira e krijuesit të saj. Ky emancipim i realitetit ndodhet gjithkund, qeveritë e kanë ndjekur atë, që prej despotizmit të Lindjes e deri te socializmi i ardhshëm.
Prandaj s’ka subjekte të bukura, as të këqija, dhe nga pikëpamja e Artit të pastër mund të nxjerrim si aksiomë se subjekte të tillë nuk ka, vetëm stili përbën mënyrën absolute të të kuptuarit të gjërave.
Më duhej një libër i tërë për të shpjeguar gjithë sa dua të them. Do të shkruaj për këtë kur të plakem, kur të mos kem asgjë më të mirë për të shkarravitur. Në pritje të kësaj po punoj me zemër romanin tim. A do të kthehen kohët e bukura të Shën Antuanit. O Zot, mos qoftë i njëjti përfundim! Po eci ngadalë: për katër ditë kam shkruar pesë faqe, por gjer tani po zbavitem; këtu gjeta përsëri qetësinë. Bën mot shumë i keq, lumi ka shpejtësinë e oqeanit, asnjë maçok nuk kalon poshtë dritareve të mia. Zjarrin e ndez bubulak në vatër…
Po, të dua e gjora ime Luizë. Do të doja, sidoqoftë, që jeta jote të qe e ëmbël dhe e shtruar me rërë, me lule dhe me gëzim anash zbukuruar. Më pëlqen pamja jote e bukur, gjithë mirësi dhe çiltërsi, shtrëngimi i dorës tënde, lëkura jote prekur prej buzëve të mia. Nëse për ty jam i ashpër, mendo se pasoja e trishtimeve, acarimet e nervave dhe kapitjet për vdekje më marrin shpirtin apo më rrëmbejnë. Gjithnjë kam mbajtur thellë brenda qenies sime trishtimin mesjetar, të viseve të mia. Ai ka erzinën e mjegullës, murtajës, sjellë prej Lindjes, dhe anohet tok me gdhendjet e tij, xhamat dhe çardakët prej plumbi, si shtëpitë e vjetra prej druri të Ruanit. Në këtë folezë rrini ju, bukuroshja ime; ka shumë tartabiqe, kruaju.
E mërkurë, mesnatë, 1 shtator 1852
Sa më kënaq kuvendimi me ty! Pena shkruan si t’ia ketë ënda, pa e vrarë mendjen se vajti vonë. Çlodhem kur t’i dërgoj, ashtu kuturu, të gjitha mendimet e mia, ty o më i miri mendim i zemrës sime.
Ditët e para pasi u ktheva isha shumë i trishtuar. Tani jam mirë; vetëm sa kam filluar, më në fund rrota po rrotullohet.
Ti më flet për mjerimet e femrës; edhe unë jam në këtë mes. Do ta shohësh që do të më duhet të zbres poshtë, në pusin e ndjenjave. Po të jetë i mirë libri im, ai do të miklojë ëmbëlsisht shumë plagë femërore të cilat do të buzëqeshin duke njohur aty veten e tyre.
I njoh mirë ato dhimbjet tuaja, të gjorat shpirtra të errët, njomur prej trishtimit të fshehtë, si ato oborret e pasme në provincë, muret e të cilëve i ka mbuluar myshku.
Por s’ka të mbaruar… s’paska të sosur! Nganjëherë më këputen krahët. Kur do të vijë dita të çlodhem vetëm, ca muaj? Kur do të provojmë ne lirinë dhe kënaqësitë tona? Kemi një vit të gjatë përpara dhe dimrin ti do ta shkosh nëpër trena dhe rrugë me baltë, nëpër të ftohtin dhe erën që fryn; ndërsa unë me pemët e zhveshura, lumin e bardhë të Senës dhe, gjashtë herë në ditë, anijen me avull që shkon mbi të.
Durim, le të punojmë. Do të shkojë dhe kjo verë. Pas saj do të jem pothuajse në fund të librit, dhe pastaj do të vij e ta ngre çadrën time pranë teje, në një tjetër shkretëtirë, por të paktën me ty pranë.
Më kujtove fundin e Hijeve të tua. Edhe mua më vijnë të tilla, madje shumë! Hije sunduese, të dëshiruara, hije të njëllojta. Kam jetuar dashuri të zjarrta, që kullosnin në zemrën time si kuajt në lëndinë. Disa të tjera qenë akull të ftohta, mbështjellë rreth vetes, si gjarpërinjtë kur tretin ushqimin. Kam pasur më shumë epshe, se flokë të rëna. Mirë, pra, tani u plakëm bukuroshja ime; qofshim hija jonë e fundit, gënjeshtra jonë e fundit; qoftë e bekuar, sepse është e ëmbël! Uroj të mbajë sa më shumë, sepse është e fortë.
Kruase, natën e të shtunës, ora 1, 22 prill 1854
Ku e ke kuptuar se unë po humbas “kuptimin e disa ndjenjave ngaqë nuk i provoj”? E pikësëpari do ta shohësh se unë i provoj ato. E kam zemrën njerëzore dhe, nëse nuk dua fëmijë timin, kjo ngaqë e ndiej se zemra ime do të qe tepër atërore. E dua mbesën time të vogël sikur të qe ime bijë dhe merrem me të me zell të madh. Me këtë dua të të provoj se thëniet e mia nuk janë aspak llafe. Më mirë te më rrjepin të gjallë se ta shfrytëzoj këtë në stil! Nuk dua ta quaj Artin si një portë shkarkimi pasionesh, si një oturak dhome një çikë më i pastër se një bisedë e thjeshtë, se një e fshehtë. Jo! Jo! Poezia nuk duhet të jetë shkuma e zemrës. S’është as serioze, as mirë. Fëmija yt meriton më mirë të jepet në vargje ashtu nën batanijen e tij se sa të quhet engjëll etj. E gjithë kjo është romancë pak a shumë e shkruar mirë, por që mëkaton nëpërmjet së njëjtës bazë të dobët… Para së gjithash në fraza duhet të kesh gjak dhe jo limfë dhe kur them gjak them zemër. Duhet që ajo të rrahë, të fërgëllojë, të preket. Duhet të bësh të duken pemët dhe të dridhet graniti. Mund të futësh një dashuri të madhe në historinë e një fijeje bari. Fabula e dy pëllumbave gjithnjë më ka prekur më shumë se gjithë vepra e Lamartinit, dhe s’është veçse subjekti. Por nëse La Fonteni do të kishte harxhuar fillimisht aftësinë e tij magnetike në paraqitjen e ndjenjave të tij vetjake a do t’i mbetej boll për të përshkruar miqësinë e dy zogjve? Të bëjmë kujdes që monedhat tona të arta t’i shpenzojmë në lekë të holla…
Meqë je e vendosur ta botosh Shërbëtoren pjesë-pjesë, s’po them gjë (për botimin), por do të pres. Ç’ju ka hipur ju të gjithëve aty në Paris për t’u ngutur, për të thirrur qeraxhinjtë para se të jetë çatia? Ku janë ata që ndjekin parimin e Horacit, sipas të cilit veprën duhet ta mbash të fshehtë për nëntë vjet para se të vendosësh ta tregosh? Siç kanë ardhur kohët s’jemi fare mjeshtra. Lamtumirë, të përqafoj, jo me mjeshtëri të madhe.
I yti G.
