vetëdija e gjallë e vdekjes…!

0
266

Intervistoi: Monda Shima

 

KRENARIQysh në titull “Hyllirikum” na njofton për një lirikë, që siç thotë Krenari, duke na çuar e konfirmuar dhimbjen. Krenar Zejno, ndër njerëzit e rrallë në letra që mban aktivitetin kulturor në Tiranë mbi shpatullat e tij; libra, pikturë… hap dyert për poetë, për lexime librash, fton gazetarë. Në këtë intervistë e vendosim në qendër për të marrë një perceptim mbi vargjet e reja, quajtur si elegji në botimin “Hyllirikum; për nomadën e detit dhe barkun e dheut”.

Zejno hyn në shtresa themeluese që ngrejnë mendimin dhe idetë në metaforë, ku dedikimi bëhet shenjë e gjuhës, qysh në themel të saj. “…Dhimbja personale nuk i mjafton të bëhet publike, nëse nuk ngrihet në rang letërsie..”., referohet Krenari, për të kuptuar në intervistën e mëposhtme pse disa motive të jetës, nga ato më të dobëtat, butat, të ndjeshmet deri tek më të ashprat si vdekja shndërrohen në inkurajime dhe ndërtime shpirtrash të të tjerëve.

 

“Hyllirikum; për monadën e detit dhe barkun e dheut”, një elegji kushtuar dhimbjes. Është dhimbja apo lumturia që ju shtyn më shumë drejt vargjeve?

 

“Elegji” në fjalorin e shqipes quhet një poemë lirike a pjesë muzikore me përmbajtje të përvajshme e plot dhimbje. E kështu, “Hyllirikum” qysh prej titullit njofton një lirikë, ndërsa më tej përmes nëntitullit orienton – siç ju me të drejtë kërkoni një konfirmim – drejt një dhimbjeje.

Në plan të parë “Hyllirikum” mund të perceptohet si një psalm për humbjen e nënës, një temë shumë e rrahur dhe e vjetër sa njeriu. Ndërsa në shtresën themeluese të saj ajo mban një metaforë mëmëdheu, prandaj dhe dedikimi në të është “mëmës dhe dheut”. Titulli mund të lexohet edhe si emërtimi mesjetar i Ilirisë. Së fundi, vendosja e saj si një trilogji e dheut, (me dy veprat e tjera të botuara gjatë vitit 2012, ndonëse pjesa më e madhe të shkruara shumë vite më parë, por të pabotuara ndonjëherë si libër): “Autostop për në reminor” dhe “Amordheu”, e konsolidon idenë e një lajtmotivi përbashkësie. Ne e dimë që letërsia si akt është procesi i letërsimit, mirëpo dhimbja personale nuk i mjafton të bëhet publike, nëse nuk ngrihet në rang letërsie. Ne kemi me shumicë një pasuri folklorike që shpërfaq dhimbje morti, bile edhe më të thekshme kur bëhet fjalë për shembull për vdekjen e një djali të vetëm. Në një bejte të njohur si: “po vjen lumi turbullo, sjell një djal të vetëmo, turbull lumi, turbullo…” vajtojca me pagesë që sjell vargjet në mort, të këput shpirtin dhe rrënqeth vërtet, duke e justifikuar plotësisht shpërblimin e aftësisë së vet. Por, ama, letërsia sado që mund të marrë shkak dhe lëndë prej realitetit, përdor mjetet e artit për të mbërritur të jetë letërsi, pra art. Cilado ngjarje e shtysë, edhe aty ku loti mund të rrjedhi çurk, nuk sublimohet medoemos si art, madje edhe një lumë lotësh mbetet thjesht ujë, nëse nuk konvertohet në dridhmë energjie poetike. Le të themi, si uji i rrjedhshëm i një lumi që pa kaluar në elikën e një dige hidrocentrali nuk kthehet në energji por shkon e derdhet në det si tash mijëra vjet.
Për të kaluar pragun empatik vetjak, dhe pastaj edhe detyrimin për ta përçuar te lexuesi ndjesinë që kaplon artistin, vepra duhet të mbruhet me figuracion dhe tipare të tilla që të mbërrijë literalitetin. Sado që një ndjenjë edhe mund të shkruhej si përvojë, në qoftë se i shton përvojës mbarënjerëzore një timbër e një nuancë të vetën, ajo nuk do të mjaftonte të bëhej letërsi që gjallon estetikë e kuptimësi, nëse nuk pajiset me zemberekun e posaçëm që i lypset poetikës të gjallojë. Ashtu si, nga ana tjetër, atributi i letërsisë është pikërisht se nuk e ka kusht medoemos përjetimin e ngjarjes në kurriz. Letërsia e bën gjëmën jo vetëm në rastet kur shkruesi e bart personalisht atë. Ju pyesni në është dhimbja apo lumturia më shtyn më shumë drejt vargjeve? Plotëria e botës që kërkon, dhe ku endet duke kërkuar, menduesi e poeti, implikon dhimbjen, mirëpo ky rrugëtim e sidomos ai çasti i krisjes përmes së cilës vetë poezia diç kupton nga dhimbja dhe plotëria, janë copëra kohe fatlume, që si të tilla hapen drejt lumturisë pa shkak. E pikërisht, ngase nuk kanë një shkak që do të mbaronte kur vetë shkaku të fundonte, mbetet siguria se këto pjesëza kohe vijnë e përsëriten vijimisht vetvetiu, duke falur një si ndjesi lumturie, të paktën për sa nuk i ke gjetur një emër tjetër kësaj gjendjeje kaq të komplikuar, pa të cilën mendoj se nuk do të kishte poet dhe poezi. E kështu, njëra bri tjetrës, e herë të dyja bashkë, dhimbja dhe lumturia me nismat dhe pritshmëritë e tyre përkatëse, shtyjnë drejt vargjeve.

 

 

Si gjithmonë zgjidhni një mënyrë të veçantë grafike të prezantimit të vargjeve. Vjen kjo nga njohuritë tuaja mjaft të mira të artit pamor? Si lidhet esenca me aparencën?

 

Për ta nisur me një lojë fjalësh dhe akrobaci etimologjike, që ndoshta na nxjerr më shkurt në shtegun e përgjigjes së përafërt të kësaj pyetjeje mjaft të vështirë: arti pamor është arti i pamort! Sepse, tekefundit, vetëm imazhi nuk vdes. Një shkrues vizaton me fjalë, një piktor shkruan me ngjyrë. Dimë që ushtrimi i shkrimit është vizatimi i të verbrit në një kartë. E në rastin e poezisë, shenja sado e ngjeshur dhe solide, nuk mjafton për të transportuar e pozuar korrespondentët e dëshirave, hesapeve, pasioneve, ëndrrave, kujtimeve me anë të grafikës së shenjave gjurmuese e gjurmëlënëse për t’u përçuar tek lexuesi. Vërtet poezia kryen një mësymje drejt kësaj, duke lënë të vizatuar në letër edhe gjurmën e rrugëtimit rrokapjekthi të kësaj turrjeje, ndeshjeje e paqtimi mes toneve e rimave, mirëpo në dallim nga proza, poezia është në anën e pikturës, skulpturës, muzikës. Dhe ngjyrat, format, notat, nuk janë shenja, ato nuk transmetojnë asgjë që është jashtë tyre. Nga ana tjetër, artisti shkon si cjapi te kasapi drejt sendërtimit ikonik. Poetit, i cili nuk ka në dispozicion gjë materiale në dorë por vetëm imazhe dhe fjalë, mesa duket i ngjall zili karakteri sendor i botës dhe arteve të tjera. Ashtu si dhe këtyre i lypset karakteri jolëndor i poezisë, pra ajo që quajmë poetika e nevojshme dhe esenciale brenda çdo lloj aparence shprehjeje artistike. Raporti si palë ndërluftuese i esencës me dukjen, formës me përmbajtjen, brendësisë me sipërfaqen, për të cilën pyesni, është një kacafytje e tmerrshme mortale, por që në art rezulton mrekullisht vitale. Kjo betejë për hegjemoni është vetë magjia e tablosë së poemës, e cila ndoshta na vjen më e kapshme prej perceptimit dhe analizës tek një tabo pikture. Kjo, mbase, është shtysa që kam për të figuruar vargjet; ose shpesh edhe rezultati i pakontrolluar i vargjeve që shtyhen drejt forme grafike, sikur uji që mbush me përmbajtje poçen e vet, ose si lumi shtratin, apo llava e metalit kallëpin e formës së skulpturës. Ndonjëherë më ngjan se kjo është një tendencë për t’i vënë kufij lirisë së vargjeve të lira, e kjo jo rrallë më duket edhe diktat e mangësi, por që rrjedh kaq natyrshëm e pafajësisht sa edhe nëse vërtet shkatërron, unë vetë nuk e vë dot nën frerë. Shpesh dyshoj se mos është një alibi e fshehur ndaj vetes tjetër për papërsosurinë e vargjeve dhe fill pas kësaj më kaplon frika. Ndoshta është një dëshirë e brendshme për ta bërë poezinë të ngrënshme edhe me sy, sido që ajo do duhej të ishte e vetëmjaftueshme ta përçonte imazhin prej të cilit mbiu në kokë. Kushedi, mbase figurimi ku shtyhet vargu im është veçse një hajmali për të mos e ngrënë me sy. Sidoqoftë, një ide të qartë, e aq më pak të saktë e sempliste ndaj kësaj shtyse e pamjeje, jo vetëm që nuk e kam, por më vjen të shqyhem gazit edhe me veten po t’i jap aty për aty një përgjigje mendjelehtë e sa për të kaluar radhën.

 

Në pak vite ju keni botuar shumë vepra si poezi, poemë, roman… Të tjerë ‘bërtasin’ me të madhe sikur të shkruajnë dhe vetëm dy radhë, ndërsa ju jeni shumë modest përpara vlerave që sillni në letërsinë e sotme shqipe. Pse?

Në përgjithësi në sjelljen normale nuk ia njoh vetes këtë cilësi modestie të tepruar. Tani gati sa s’po dyshoj se mos është shenjë e një megalomanie të fshehur. Ndonëse as kjo nuk më rezulton, veç të qenit krenar, gjë që kushtëzon edhe marrëdhënien personale në njëfarë mënyre të rreptë, kanonike me botën e artit dhe nderin apo besimin tim në të.

Ndryshimi mes higjienës së raportit “ekologjik” e shpirtëror me letërsinë, dhe punës së atyre që impenjohen në britmat e ekzibicionit dhe garave letrare me forma ndotëse e përfitime jashtëletrare, është ndoshta ndryshimi që ka mes letërsisë dhe letrës së ambalazhit ose asaj higjienike.

Ka britma që kërkojnë të kompensojnë mungesën e saj në poezi, pra tekefundit mungesën e poezisë, e cila nëse nuk cytet nga një britmë e brendshme rebelimi estetik, është krejt e kotë që të hidhet në letër a të meritojë të mbetet e shkruar. Kësisoj, poetika e ka të huaj nevojën për britma suplementare, asaj i mjafton vetvetja teksa ka frikë nga britma të huaja për të. Pastaj, poezia për natyrë është tepër intime, bile vetë dorëzimi për ta shpallur e botuar është një britmë mendjemadhësie, sidoqoftë e falshme dhe legjitime, për sa që edhe shërbesë. Por në fytyrën e shumë njerëzve lexohet dëshira që ia ka zënë vendin mendimit, paralajmëronte Shopenhauer, ata kërkojnë ta kuptojnë ekzistencën e tyre duke bërë zhurmë. Për të njëjtën arsye qëndrojnë gjithnjë me sytë e veshët ngrehur për të dëgjuar e shquar atë që ndodh rreth tyre.

 

Cili është raporti juaj me detin?

 

Si autor i poemës “Hyllirikum”, do ta gjeja veten një barkëtar që jep e merr thellësive me detin, mbi barkën e vet për t’i shpëtuar përpirjes nga Hidra e zezë. Si autor i simbolit, “Hyllirikum” e gjej te marrëdhënia lirike e barkës me barkëtarin, në detin e dallgëve ku rreken të shpëtojnë e shërbejnë njëri-tjetrin për t’u kthyer në breg, e për të rrëshqitur të nesërmen sërish në det.

Si autor i metaforës “Hyllirikum” gjej që funksionon edhe si raport elegjiak i ndërsjellë dhe i ndërvarur mes këtij binomi dhe detit, ku dëlirësia e barkave për t’iu dhënë detit dhe pafajësia e detit për të marrë brenda gjirit të vet përpirës barka e barkëtarë shpie në shpërfaqen e atij sovraniteti sa të nevojshëm për jetën aq edhe të tmerrshëm për fundin e saj, e që lë të hapur perceptimin mbi fuqinë e natyrës apo zotit ndaj njeriut.

Si autor shqiptar gjej më në fund një lidhje të qenësishme të letërsisë shqiptare me detin. Sepse pothuaj nuk gjej fare apo nuk di një lidhje të tillë më parë. I kemi kënduar mjaftueshëm sterresë, maleve, fushave, lugjeve, por edhe gurrave, krojeve, përrenjve, liqenit, lumit, ama pa e mbërritur detin. E kjo është një çudi e madhe, për banorët ndër shekuj në brigje detesh.

Ndoshta, edhe si në honor të epokës së vetme që na lidh me detin, asaj ilire, jam shtyrë për ta emërtuar me këtë titull mëmëdheun. Si me thënë, mes Shqipërisë dhe Ilirisë është deti që ndan në mes. Diçka tmerrësisht tragjike duhet të ketë ngjarë dikur, për të lënë pas një armiqësi fobike me detin, me të cilin më pas nuk kemi asnjë marrëdhënie, as bartur si përvojë, as si dashuri deti, bile as gastronomi prej deti, e jo më premisa për histori, art apo antropologji. Në mos, duke u nisur nga vetë kjo gropë kohore si ndërprerje e mangësi.

 

Po me vdekjen?

Nëse është fjala për raportin tim si njeri me vdekjen, nuk besoj se vlen e ndryshon shumë nga ai i çdo të vdekshmi, dhe ndërkaq, mund ta qesëndisja atë me një batutë të freskët nga Woody Allen: “nuk është se kam frikë nga vdekja, porse kur ajo të vinte, do doja të mos gjendesha aty”.

Kurse në art kuptohet që vdekja zotëron një fuqi themeltare, iniciatore, dhe i jep frymë ngjizjes së kuptimësisë mbi jetën njerëzore në këtë botë.

Vdekja e shpërfaqur përmes detit të paanë te poema për të cilën ju më pyesni, vjen edhe si verdikt i një cikli natyral e mbizotërues. Dallgët në të janë prurja e të mirave të jetës për detarët, dhe nga tjetra anë bëhen edhe vetë ky pulsion i vetëdijes mbi vdekjen.

Fjala që bie, edhe Lorka i madh thotë se “arti i madh varet nga vetëdija e gjallë e vdekjes, lidhur me tokën e popullit dhe nga njohja e kufijve të arsyes”.

Vdekja gjithëherë na vjen si një imazh, e duke qenë problemi themelor metafizik dhe çelësi i kurdisjes së letërsisë dhe artit nuk mund assesi t’i mungojë sublimimit artistik, por ama ka nevojë të shfaqet gjithmonë ndryshe. Ky është parakusht i artit, për sa që ashtu si jeta ka trajtat e çdo fytyre njeriu sado të ngjashëm që njerëzit janë, edhe vdekja nuk mbetet mbrapa këtij diversifikimi të panumërt.

Në ndryshim nga realiteti real, ku jeta dhe vdekja vendosen si ekstremet e të kundërtave të mëdha, në realitetin art ato janë vetëm kundërthënëse antinomike për t’i shërbyer kuptimit mbi botën e bukurisë dhe të vërtetës. Duke e alternuar zhytjen në thellësi dhe daljen në sipërfaqe, jeta dhe vdekja si imazhe apo figura në vepër, realizojnë vetë veprën dhe kuptimin e saj.

Pa një sfond të së padukshmes nuk mund të ketë një formë të dukshme. Pa një shushurimë të së pakapshmes s’mund të ketë një trajtë tingullore.
Çdo të thotë për ju të jetosh?

Të banosh në hapësirë vendin ku je i varur në çengelin e pikëpyetjeve si më sipër, ku me gjithë të tjerët mund ta shohësh edhe vdekjen në sy e me sy, e ndonjëherë sy më sy, por jo dhe aq gjatë. Jo se në realitet ajo nuk të shfaqet më gjatë, por ekzaktisht siç ngjet edhe me diellin: shqisa jonë nuk e përballon kontaktin e zgjatur me të. Dhe pastaj, ecejakesh sa të lejon litari, herë në kërkim e herë duke gjetur rastësisht, ndonjë copë pasqyrë a cipë pasqyrimi, si Perseut që iu desh të përdorte një të tillë për ta parë kokën e Meduzës. Dhe sa më shumë sheh përmes një cope, aq më shumë të vjen të bredhësh atypari për të krisura të tjera, për të përftuar një më të madhe. Drejt një pakuptimësie edhe më të madhe, e që pikërisht pse s’ka pikë kuptimi… e bën jetën kaq të bukur dhe kapricioze.

Fuqia e poezisë, si pasqyrim i poezisë së jetës, është te pafuqia për të thënë fjalën e fundit mbi përmbajtjen e vet. Sa dëshirë kisha ta përmbyllja këtë pyetje me jetë, me vargjet e një miku të vdekur, Jamarbër Marko:

Në jetë fryma do të jetë imja/ në rrugë hapi do të jetë imi/

sa dëshirë që kisha në vdekje lulet ti shpija vetë”.

 

 

 

Web Agency, Digital Agency, Web Development Agency