Andre Gide
Koha gjer në pushimet e Vitit të Ri ishte aq e shkurtër, saqë i gjallëruar nga biseda e fundit me Alisën, unë nuk doja të humbisja qoftë edhe një minutë. Kështu, siç kisha premtuar, i shkruaja gjatë çdo të diel; ditët e tjera ngaqë u qëndroja larg shokëve dhe shoqërohesha vetëm me Abelin, mendoja për Alisën dhe librat që më pëlqenin më tepër i mbushja me shënime për të, duke hamendësuar se ato do t’i ngjallnin po atë interes, që më ngjallnin edhe mua. Letrat e saj nuk linin ndonjë shenjë për t’u shqetësuar; meqë ajo u përgjigjej rregullisht letrave të mia, unë shihja në atë zell një dëshirë për të më dhënë zemër në mësime, më shumë sesa një stërvitje të mendjes; madje, ndërkohë që gjykimet, debatet, kritikat ishin për mua një mjet për të shprehur mendimin tim, më dukej se ajo, përkundrazi, e bënte tërë këtë për të fshehur të sajin. Herë-herë dyshoja se mos ishte thjesht një lojë… Por ç’rëndësi ka! I vendosur që të mos ankohesha, unë nuk lija në letrat e mia të nënkuptohej asgjë nga shqetësimi im.
Në fund të dhjetorit, bashkë me Abelin u nisëm për në Havrë.
Unë zbrita te teze Plantie. Ajo s’ishte në shtëpi kur vajta. Por sapo isha rregulluar në dhomën time, një shërbëtor erdhi e më lajmëroi se më priste në sallon. Pa më pyetur
ende mirë për shëndetin, për konviktin, për studimet, ajo iu dorëzua kureshtjes së saj të dhembshur:
– Biri im, ti ende s’më ke treguar nëse u kënaqe gjatë qëndrimit në Fongesmar. A ke mundur t’i çosh përpara punët e tua?
Duhej ta duroja shpirtmirësinë naive të tezes sime, por sado të lodhshme e kisha të dëgjoja si trajtoheshin kështu përciptas ato ndjesi që edhe fjalët më të zgjedhura e më të ëmbla mund t’i dëmtonin, do të ishte marrëzi të zemërohesha, sepse thuheshin me një ton të thjeshtë e të përzemërt. Sidoqoftë unë u hodha pak përpjetë në fillim:
– A s’më thatë ju në pranverë se e quani fejesën si të parakohshme?
– Po, e di; themi kështu në fillim, – e mori fjalen prapë ajo duke më’ kapur dorën që e shtrëngoi në mënyrë patetike në duart e saj. – Dhe pastaj, ti ke studimet dhe shërbimin ushtarak. E di, ju s’do të mund të martoheni shpejt. Veç kësaj, mua s’më pëlqejnë shumë fejesat e zgjatura; kjo i lodh vajzat e reja. Por ndonjëherë është tepër prekëse… Për më tepër, s’është e nevojshme të bësh fejesë zyrtare… Vetëm kjo të bën të kuptosh – oh! – pa rënë në sy – s’ke përse të shqetësohesh; dhe pastaj letërkëmbimi, lidhjet fitojnë liri; në’ fund të fundit, nëse të paraqitet ndonjë rast tjetër, e kjo mund të ndodhë, – e hodhi fjalën duke buzëqeshur natyrshëm, – kjo të mundëson një përgjigje me mirësjellje… jo; nuk është nevoja.
– Ti e ke marrë vesh që erdhën të kërkojnë dorën e Zhuljetës. Ajo ka rënë shumë në sy këtë dimër. Është tepër e re dhe kështu ka thënë, por djali thotë se do ta presë, s’është tamam djalë i ri… shkurt, është një rast i shkëlqyer; njeri i vendosur; ti do ta shohësh nesër kur të vijë të më sjellë pemën e Krishtlindjes. Do të më tregosh përshtypjet e tua.
– Teze, dyshoj se ai e ka nga vetja e vet, sepse Zhuljeta mendon për tjetërkënd, – i thashë, duke u përmbajtur që të mos përmendja Abelin.
– Hëm! – ia bëri Tezja në mënyrë pyetëse, duke rrudhur buzët me mosbesim dhe duke hedhur kokën mënjanë. – Ti po më habit! Përse s’më ka thënë gjë ajo?
Unë kafshova buzën për të mos folur më tepër.
– Bah! Duhet ta shohim mirë këtë punë. Zhuljeta ka qenë pak sëmurë këto kohët e fundit, – tha. Pastaj s’behet fjalë për të tani… Ah! Edhe Alisa është’ shumë’ e dashur. Pra, po ose jo, a i ke propozuar?
Megjithëse e kundërshtoja me gjithë zemër fjalën propozim, që më dukej e ashpër, i fyer nga pyetja dhe i pazoti për të gënjyer, iu përgjigja në mënyrë të turbullt:
– Po. – Ndjeva të më bëhej fytyra flakë.
– Dhe çfarë të tha ajo?
Unë ula kokën: do të kisha dashur të mos i përgjigjesha. Akoma më i turbulluar, fola pa dashur:
– Ajo kundërshton të fejohet.
– Pra, mirë! Vogëlushja ka të drejtë, – thirri tezja. – Ta pret mendja…
– Oh, teze, e lëmë këtë bisedë, – thashë, duke u përpjekur më kot që ta ndalja.
– Përveç kësaj, nuk çuditem prej saj; ajo më është dukur përherë më e arsyeshme se ti…
Se di ç’më ndodhi; i nervozuar pa dyshim nga kjo mënyrë të arsyetuari, m’u duk se më pushoi zemra; e mbështeta kokën mbi gjunjët e tezes dhe fillova të dë’nes:
– Teze, jo, ti nuk e kupton, – thirra. – Ajo nuk kërkon që ta pres…
– Çfarë pra! Të ka kthyer mbrapsht? – pyeti me një ton përdëllues e shumë të butë, duke më ngritur ballin me duar.
– Jo… jo, jo krejt ashtu.
Unë tunda kokën trishtueshëm.
– A ke frikë se nuk të do më?
– S’kam frikë për këtë.
– Biri im, në dëshiron që të kuptoj, duhet të shpjegohesh paksa më qartë.
Isha i dëshpëruar dhe më vinte turp që e kisha lëshuar veten; tezja s’ishte në gjendje t’i vlerësonte arsyet e pasigurisë sime; por nëse fshihej ndonjë shkak konkret prapa kundërshtimit të Alisës, duke e pyetur me kujdes, ndoshta tezja do të më ndihmonte ta mësoja. Ajo e solli vetë bisedën aty pas pak:
– Dëgjo, Alisa duhet të vijë nesër në mëngjes për të zbukuruar me mua pemën e Krishtlindjes; unë do ta marr vesh shpejt cila është arsyeja; do të ta tregoj në drekë, dhe ti do ta kuptosh, jam e bindur për këtë, nuk ka vend për t’u alarmuar.
Për darkë shkova te Bukolenët. Në fakt Zhuljeta, që ishte pak sëmurë prej disa ditësh, m’u duk ndryshe; vështrimi i kishte marrë një shprehje disi të zemëruar, pothuajse të egër, që e bënte të dallohej nga e motra më shumë se më parë. Atë mbrëmje nuk munda të flisja me asnjërën prej tyre veçmas; ç’është e vërteta nuk dëshiroja dhe meqë im ungj dukej i lodhur, unë shkova të fle pak kohë pas ngrënies.
Pema e Krishtlindjes që përgatiste teze Plantie, mblidhte çdo vit rreth saj një numër të madh fëmijësh, të afërmish dhe miqsh. Pema ishte vendosur në një hajat që formon kafazi i shkallares dhe rreth së cilës ndodheshin paradhoma e parë, një sallon dhe dyert prej xhami të një kopshti dimëror ku kishin vendosur një bufe. Zbukurimi i pemës nuk ishte mbaruar dhe mëngjesin e festës, të pasnesërmen e mbërritjes sime, siç më kishte thënë tezja, Alisa erdhi mjaft herët për ta ndihmuar që të fiksonte zbukurimet nëpër degë: drita, fruta, sheqerka dhe lodra. Do të kisha marrë pjesë me kënaqësi në këtë punë pranë saj, por duhet ta lija tezen të bisedonte me të. U nisa, pra, pa e takuar dhe u përpoqa tërë mëngjesin të përjetoja shqetësimin tim.
Shkova fillimisht te Bukolenët, i dëshiruar të takoja Zhuljetën; atje e mora vesh se Abeli kishte vajtur përpara meje dhe nga druajtja se mos prishja një bashkëbisedim vendimtar, u largova në çast dhe u enda pranë molit e nëpër rrugë, gjer në orën e drekës.
– Qerratuc! – thirri tezja kur u ktheva, – nuk të falet të llastohesh kështu. S’ka asgjë të vërtetë në tërë atë që më rrëfeve sot në mëngjes… Oh! Isha kaq e çorientuar; e nisa miss Ashbërtonin të shëtiste se lodhej duke na ndihmuar dhe sa u gjenda vetëm për vetëm me Alisën, e pyeta ashtu thjesht, përse nuk u fejua këtë verë. Ti pandeh se u zu ngushtë? Ajo nuk u turbullua asnjë grimë dhe m’u përgjigj qetë-qetë se nuk donte të martohej përpara së motrës. Po ta kishe pyetur si unë në mënyrë të sinqertë, ajo do të ishte përgjigjur siç m’u përgjigj mua. E shikon, biri im, s’ka si çiltëria… E gjora Alisë, më foli edhe për të atin që nuk mund ta linte… Ne biseduam gjatë. Është tepër e gjykueshme kjo vogëlushe; ajo më tha gjithashtu që nuk ishte ende e bindur në ishte ajo që të duhej, ngaqë druhej mos ishte tepër e madhe dhe se, gjithsesi, do të dëshironte ndonjë të moshës së Zhuljetës për ty…
Tezja vazhdonte të fliste, por unë nuk e dëgjoja, më interesonte vetëm një gjë. Alisa nuk donte të martohej para së motrës. Por Abeli ishte këtu! Pra ai kishte të drejtë, rrota: me një të shtënë, siç thoshte, ai do të arrinte t’i mbërthente dy martesat tona!..
Ia fshihja sa më shumë tezes tronditjen në të cilën më zhyste ky zbulim i thjeshtë, duke shfaqur së jashtmi një lloj gëzimi, që ajo e mori si të natyrshëm e që e kënaqte se i dukej që ma kishte kallur ajo; sidoqoftë menjëherë pas drekës e lashë, duke gjetur një shkak, që tani s’më kujtohet dhe vrapova të gjej Abelin.
-Hë! nuk të thosha, – thirri ai duke m’u hedhur në qafë, sapo i rrëfeva për gëzimin tim. -I dashur, po të njoftoj se biseda që pata këtë mëngjes me Zhuljetën qe gati vendimtare, megjithëse ne folëm vetëm për ty. Por ajo m’u duk e lodhur dhe nervoze…nuk kam guxim të ndërmarr ndonjë veprim, se mos shkoj shumë larg e rrëmbehem. Pas asaj që më the ti, është e bërë! Miku im, po nxitoj të marr bastunin dhe kapelen. Ti do të më shoqërosh gjer te dera e Bukolenëve, për të më mbajtur që të mos fluturoj në rrugë; ndihem më i lehtë se Euphorion-i… Kur ta mësojë Zhuljeta se për shkak të saj e motra nuk e jep pëlqimin e vet, e kur unë t’ia bëj kërkesën time tani shpejt… Ah, miku im, unë e shoh që tani tim atë, sonte përpara pemës së Krishtlindjes, që lut Zotin duke qarë nga lumturia dhe duke shtrirë dorën plot bekime mbi kryet e katër të fejuarve të përunjur. Miss Ashbërtoni do të tretet në ajër si një psherëtimë, teze Plantie do të shkrihet e tëra dhe pema e përflakur do të këndojë lavdinë e Zotit e do të përplasë duart, siç përplasen malet në Shkrimet e Shenjta.
Pema e Krishtlindjes do të ndizej pasi të perëndonte dielli dhe fëmijët, të afërmit e miqtë, do të mblidheshin rreth saj. I mërzitur, gjithë ankth dhe padurim, pasi lashë Abelin, për të vrarë paksa pritjen, unë ndërmora një shëtitje të gjatë në Kodrën Shën Adres, duke u endur dhe bëra mirë, sepse kur u ktheva te teze Plantie, festa kishte kohë që kishte nisur.
E vura re Alisën që nga hajati; m’u duk se më priste dhe erdhi sakaq drejt meje. Kishte vënë në qafë, në pjesën e hapur të jelekut me ngjyrë të çelur, kryqin e moçëm prej ametisti që ia kisha dhënë si kujtim të mëmës sime, por që s’ia kisha parë ende varur. Tiparet i kishte të hequra dhe shprehja e dhimbshme e fytyrës së saj më vrau.
– Përse erdhe kaq vonë? – më tha me zë të shuar dhe nxitueshëm. – Do të doja të bisedonim.
– U harrova në kodër… Por ti je sëmurë… Oh! Alisa, çfarë ke?
Ajo qëndroi një çast para meje si e trallisur dhe me buzët që i dridheshin; një ankth i këtillë më ndrydhte zemrën sa nuk guxoja ta pyesja; ajo më vuri dorën në qafë që të më afronte fytyrën. E shihja se donte të më fliste, por atë çast të ftuarit hynë; dora e saj ra e shkurajuar…
-S’ka më kohë – pëshpëriti. Pastaj, duke parë sytë e mi që u mbushën me lot, për të më qetësuar, duke iu përgjigjur në një farë mënyre vështrimit tim pyetës, ajo bëri këtë shpjegim qesharak: – Jo… ji i qetë: thjesht kam dhimbje koke; këta fëmijë bëjnë kaq zhurmë… m’u desh që të gjeja strehë këtu… Është koha që të kthehem pranë tyre.
Ajo më la papritmas. Hynë njerëzit, që më ndanë prej saj. Mendoja ta takoja në sallon; e pashë në skajin tjetër të dhomës rrethuar nga një tufë fëmijësh që u organizonte lojërat. Midis meje dhe asaj kishte njerëz të njohur, pranë të cilëve nuk kaloja dot pa u ndalur: shkëmbim komplimentesh, biseda, dhe unë s’isha i aftë për këto; ndoshta mund të kaloja pa u vënë re përgjatë murit… U përpoqa.
Kur po kaloja përpara derës prej xhami të kopshtit, dikush më kapi për krahu. Ishte Zhuljeta, gjysmë e fshehur pas kanatit të mbuluar nga perdja.
– Shkojmë në kopshtin dimëror, – tha me një frymë. -Duhet të bisedojmë. Ec përpara, unë do të vij pas teje. Pastaj duke hapur një çast derën, ajo fluturoi në kopsht.
Ç’kishte ndodhur? Do të kisha dashur të takoja Abelin. Çfarë kishte thënë ai? Ç’kishte bërë?… Duke përshkuar hajatin, unë shkova te serra ku më priste Zhuljeta.
Ajo ishte skuqur në fytyrë; vetullat e mbledhura i jepnin vështrimit të saj një shprehje të ashpër e të dhimbshme; sytë i shkëlqenin sikur të kishte patur ethe; edhe zëri i dukej i ngjirur e i tkurrur. Një lloj zemërimi e gjallëronte; megjithëse qeshë i shqetësuar; bukuria e saj më magjepsi, gati më turbulloi. Ne ishim vetëm.
– Të tregoi Alisa? – më pyeti pa humbur kohë.
– Mezi më tha dy fjalë, u ktheva vonë.
– E di ti se ajo dëshiron që unë të martohem para saj? -Po.
Ajo më vështronte ngultas…
– Dhe a e di se me cilin do që të martohem? Unë nuk iu përgjigja.
– Me ty, – e mori fjalën, gati duke klithur.
– Po kjo është marrëzi!
– Apo jo!
Në zërin e saj kishte njëherësh zhgënjim dhe triumf. Ajo drejtoi trupin, ose më saktë u tërhoq prapa…
– Tashmë unë e di ç’më mbetet të bëj, – shtoi e bërë tym, duke hapur derën e kopshtit që e mbylli me forcë pas vetes.
Gjithçka më vinte rrotull në kokë dhe në zemër. Ndieja gjakun që më rrihte në tëmtha. Mes këtij pështjellimi një mendim i vetëm gjallonte: të gjeja Abelin; ai do të mundej ndoshta të më shpjegonte fjalët e çuditshme të dy motrave… Por nuk guxoja të hyja në sallon, sepse mendoja që secila do ta vinte re sëkëlldinë time. Dola. Ajri i ftohtë më qetësoi; ndenja pak aty. Nata po binte dhe mjegulla e detit e fshihte qytetin; pemët qenë zhveshur, toka dhe qielli dukeshin tmerrësisht të pikëlluar… U dëgjuan ca këngë; sigurisht ndonjë kor fëmijësh të mbledhur rreth pemës së Krishtlindjes. Unë u ktheva duke kaluar mes hajatit. Dyert ishin të hapura; në sallonin e zbrazët pashë tezen që bisedonte me Zhuljetën. Në paradhomë të ftuarit ishin afruar rreth pemës së zbukuruar. Fëmijët e kishin mbaruar kantikën e tyre. U vendos qetësia dhe pastori Votie filloi predikimin përpara pemës. Ai nuk linte t’i humbiste asnjë rast “për të mbjellë farën e mirë”, siç e quante ai. Dritat dhe nxehtësia më bezdisnin; desha të dal; mbështetur në derë pashë Abelin; me siguri ai kishte qenë aty që më parë. Më vështronte me armiqësi dhe ngriti supet, kur vështrimet tona u takuan. I shkova pranë. .
– Budallë, – tha ai me gjysmë zëri; pastaj shtoi papritur: – Ah, shiko! Dalim, kam gëlltitur fjalë të mira! – Dhe sapo dolëm jashtë, nisi prapë: – Budallë! – Meqë unë e prisja me ankth pa folur, ai vazhdoi: – Por ajo të dashuron ty, hajvan! Nuk mund të ma thoshe këtë gjë?
Isha i dërrmuar. S’doja të kuptoja.
– Jo, ë? Ti nuk mund ta vije re vetë?
Ai më kishte mbërthyer krahun dhe më shkundte me tërbim. Zëri i dridhej e i fishkëllente midis dhëmbëve të shtrënguar.
– Abel, të lutem, – i thashë pas një copëz heshtjeje dhe me zërin që më ikte, ndërkohë që ai më tërhiqte kuturu me hapa të mëdhenj, – në vend që të shpërthesh kështu, përpiqu të më tregosh çfarë ka ndodhur. Unë nuk di gjë.
Nën dritën e një feneri, befas ai u ndal, më vëzhgoi mirë, pastaj duke më afruar me forcë pranë vetes, mbështeti kokën mbi supin tim dhe foli duke dënesur:
– Më fal! Edhe unë jam i marrë, s’kam ditur të shoh më qartë se ti, vëlla i dashur.
U duk se dënesja e tij u qetësua disi; ai ngriti kokën, filloi të ecte dhe e mori sërish fjalën:
– Çfarë ka ndodhur? Ç’vlerë ka tani t’i kthehemi të kaluarës. Të thashë se pata biseduar me Zhuljetën në mëngjes. Ajo ishte jashtëzakonisht e bukur dhe e gjallëruar; unë pandehja se e kishte për shkakun tim, por thjesht ishte se të përmendnim ty.
– Nuk arrite ta kuptosh atëherë?
– Jo, jo me saktësi, por tani edhe shenjat më të vogla hedhin dritë…
– Je i sigurt se nuk gabohesh?
– Të’ gabohem! Por, i dashur, duhet të jesh i verbër që mos ta vësh re se ajo të dashuron.
– Po Alisa…
– Alisa sakrifikohet. Ajo e ka zbuluar të fshehtën e së motrës dhe dëshiron t’i lerë vendin. Shiko, babush! s’është vështirë për ta kuptuar, megjithatë… Desha të flas përsëri me Zhuljetën; sa shqiptova fjalët e para, ose sa filloi të më kuptonte, ajo u çua nga kanapeja ku qemë ulur dhe e përsëriti disa herë: “Isha e sigurt për këtë”, me tonin e një njeriu që nuk kishte qenë aspak i sigurt…
***
Nuk gjeja tjetër arsye në jetën time veç dashurisë, kapesha fort pas saj, nuk prisja asgjë dhe nuk doja të pranoja gjë’ që nuk vinte nga mikja ime.
Të nesërmen, meqë po bëhesha gati të shkoja për ta parë, tezja më ndali e më zgjati këtë letër që sapo e kishte marrë:
…Zhuljeta u qetësua vetëm aty nga mëngjesi me ilaçet që i dha doktori. I lutem Zheromit që të mos vijë disa ditë këtu. Zhuljeta mund ta njihte nga hapi dhe nga zëri. Ajo ka nevojë për qetësi të plotë.
Kam frikë se gjendja e Zhuljetës do të më mbajë këtu. Nëse nuk arrij të takohem me Zheromin, para se të niset, teze e dashur, thuaji se do t’i shkruaj.
Këshilla kishte të bënte vetëm me mua. Qoftë tezja, qoftë të tjerët janë të lirë të trokasin te Bukolenët; dhe tezja mendonte të shkonte aty në mëngjes. Ç’zhurmë mund të bëja unë? Çfarë shkaku mediokër… S’ka rëndësi!
“Mirë. Nuk do të shkoj”.
Të mos e takoja Alisën, më prishte shumë punë; por sidoqoftë i druhesha atij takimi; kisha frikë se ajo më quante përgjegjës për gjendjen e së motrës, dhe e kisha më lehtë të mos ta takoja sesa ta shihja të acaruar.
Së paku të takoja Abelin.
Te dera e tij një shërbyese më dha një copë letër:
Po të lë këto dy fjalë që të mos shqetësohesh. Të rrija në Havrë, aq pranë Zhuljetës, e kisha të pamundur. U nisa për Southampton dje në mbrëmje, pak pasi u ndava me ty. Po i përfundoj pushimet në Londër tek S… Do të shihemi në Shkollë.
… Çdo mundësi njerëzore po më shembej përpara syve. Unë nuk e zgjata më një qëndrim që’ më shkaktonte veç vuajtje dhe shkova në Paris para se të fillonte viti shkollor. I ktheva sytë drejt Zotit, drejt Atij “nga i cili buron çdo ngushëllim i vërtetë, çdo favor dhe dhunti e përkryer”. Atij ia fala dhimbjen time. Besoja se edhe Alisa gjente strehë tek Ai dhe duke menduar se lutej edhe ajo, lutja ime gjallërohej.
Kaloi një kohë e gjatë meditimi dhe studimesh, pa ngjarje të tjera veç letrave të Alisës dhe përgjigjeve të mia. Kam ruajtur të gjitha letrat e saj; që sot e tutje kujtimet e mia të ngatërruara aty orientohen…
Fillimisht pata disa lajme nga Havra vetëm prej tezes; nga ajo mora vesh se çfarë shqetësimesh kishte krijuar ditët e para gjendja e vështirë e Zhuljetës. Dymbëdhjetë ditë pas nisjes sime, më së fundi mora këtë copë letër nga Alisa:
Më fal, Zherom i shtrenjtë, që s’të kam shkruar më herët. Gjendja e Zhuljetës sonë të gjorë s’më ka lënë fare kohë të lirë. Qëkur ke ikur ti kam ndenjur me të. I jam lutur tezes t’i dërgonte të rejat tona dhe kam besim se ajo do ta ketë bërë. Mësoje se që prej tri ditësh Zhuljeta është më mirë. Unë tani falënderoj Zotin, por nuk guxoj të gëzohem.
Edhe Roberti, për të cilin pak ju kam folur gjer tani, me t’u kthyer në Paris disa ditë pas meje, kishte mundur të më jepte të rejat për motrat e tij. Për shkak të tyre unë kujdesesha për të më shumë se ç’mund të ma lejonte karakteri im; çdo herë që shkolla bujqësore që vazhdonte ai, e linte të lirë, unë merresha me të dhe vrisja mendjen se si ta argëtoja.
Prej tij mësova atë gjë, për të cilën nuk mund të pyesja Alisën dhe as tezen; Eduard Teissier kishte shkuar shpesh të pyeste për shëndetin e Zhuljetës; por kur Roberti kishte ikur nga Havra, ajo ende nuk e kishte takuar. Mora vesh gjithashtu se Zhuljeta, që prej nisjes sime kishte ruajtur një heshtje të plotë përpara së motrës, sa asgjë s’mund ta thyente.
Pastaj nga tezja, më pas, mësova se Zhuljeta vetë kishte kërkuar ta bënte zyrtare sa më shpejt të ishte e mundur atë fejesë, që Alisa shpresonte të prishej ende pa mbaruar. Ky vendim që kthente mbrapsht këshilla, urdhra, lutje, ia turbullonte mendimet, ia vishte sytë dhe e muroste në heshtjen e saj…
Kaloi ca kohë. Unë s’merrja letra nga Alisa, dhe kuptohet s’kisha çfarë t’i shkruaja veç ca copa letrash zhgënjyese. Më kishte mbështjellë një cingërimë dimri: llamba e studimit dhe tërë afshi i dashurisë dhe i besimit tim nuk ma largonin, medet, natën dhe të ftohtin e zemrës. Kaloi ca kohë.
Pastaj një mëngjes pranvere erdhi një letër e Alisës drejtuar tezes, që në atë kohë nuk ishte në Havrë – letër që tezja ma dërgoi e nga e cila unë kopjova atë, çka mund të hedhë dritë mbi këtë histori:
… E admiroj urtësinë time; ashtu si më mësove ti, unë prita z. Teissier, bisedova gjatë me të. Më ka bërë përshtypje qëndrimi i tij i shkëlqyer dhe po bindem; e pohoj se kjo martesë nuk do të jetë kaq fatkeqe siç dyshoja në fillim. Vërtet, Zhuljeta nuk e do; por ai nga java në javë më duket i denjë për t’u dashur. Ai flet me mendjekthjelltësi për situatën dhe nuk e merr për keq karakterin e motrës sime; por ai ka shumë besim tek dashuria e vet dhe mburret se asgjë nuk mund ta mposhtë durimin e tij. Dua të them se ai është fort i dashuruar.
Në fakt, unë jam mjaft e mallëngjyer që Zheromi merret aq shume’ me tim vëlla. Mendoj se ai e bën këtë si një lloj detyre, sepse karakteri i Robertit dhe i tij janë tepër larg – ndoshta edhe për të më pëlqyer – por s’ka dyshim se ai e ka kuptuar që sa më e vështirë të jetë detyra që marrim përsipër, aq më mirë edukohet dhe fisnikërohet shpirti. Ja pra disa mendime sublime! Mos qesh shumë me mbesën tënde të madhe, sepse janë këto mendime që më mbajnë e që më ndihmojnë ta mendoj martesën e Zhuljetës si një të mirë.
Sa e dashur më duket përkujdesja jote, e shtrenjta teto!.. Por nuk besoj se jam pa fat; mund të them të kundërtën, edhe pse ajo që tronditi Zhuljetën pati pasojën e vet tek unë. Fjalët e Shkrimit të Shenjtë që përsërisja pa i kuptuar shumë, u ndriçuan papritur tek unë. “Fatkeq është njeriu që beson te njeriu”. Para se ti gjeja në Bibël këto fjalë i kisha lexuar në një figurinë Krishtlindjesh që me pati dërguar Zheromi kur ishte dymbëdhjetë vjeç e unë sapo kisha mbushur katërmbëdhjetë. Mbi atë imazh, pranë një tufe lulesh që na dukej atëherë shumë e bukur, ishin këto vargje nga një parafrazë e Corneille-t:
Ç’magji ngadhënjimtare e botës
Kah Zoti më ngre sot?
Mjerë ai që mbështetjen e tij
Mbi njerëzit e tjerë e kërkon!
nga të cilët e pohoj se unë pëlqej pa masë versetin e thjeshtë të Jeremisë. Sigurisht, Zheromi e kishte zgjedhur atëherë këtë kartolinë pa i vënë rëndësi versetit. Por nëse e gjykoj sipas letrave, aftësitë e tij të sotme janë të ngjashme me të miat dhe falënderoj çdo ditë Zotin që na ka afruar të dyve në të njëjtën kohë me të.
Duke kujtuar bisedën tonë, unë i shkruaj gjatë veç për të kaluarën, që të mos e trazoj në punën e tij. Ti do ta kuptosh, e kam të qartë, se duke folur për të unë lehtësohem; nga druajtja se mund të vazhdoj, po e ndërpres tani letrën time; këtë herë mos më qorto shumë.
Çfarë mendimesh më zgjoi kjo letër! Mallkova ndërhyrjen pa vend të tezes (ç’ishte ajo bisedë’ për të cilën Alisa bënte aluzion dhe që ma shpërbleu me heshtje?), kujdesin e saj të ngathët që e shtynte të komunikonim kështu. Nëse tani mezi e duroja heshtjen e Alisës, a s’do t’ia vlente njëmijë herë më mirë të’ mos e dija se çka s’ma shkruante mua, ajo ia shkruante dikujt tjetër?! Gjithçka më pezmatonte: edhe ta dëgjoja se si ia tregonte me lehtësi menynë tonë të fshehtë tezes sime, dhe toni aq i natyrshëm, qetësia, serioziteti, gëzimi…
– Por jo miku im! asgjë nuk të ngacmon më shumë se fakti që këtë letër ajo nuk ta dërgon ty, – më tha Abeli, shoku im i përditshëm, i vetmi me të cilin mund të bisedoja dhe drejt të cilit, në’ vetmi, prireshin pa pushim dobësia ime dhe nevoja e hidhur për simpati, mosbesimi ndaj vetvetes dhe mes këtij pështjellimi, besimi që kisha te mendimet e tij, me gjithë ndryshimin e natyrave tona, mbase – mbase edhe për shkak të këtij ndryshimi…
– Ta shohim këtë letër, – tha ai duke e hapur atë mbi tryezë.
Kishin kaluar tri net e katër ditë që e kisha mbajtur për vete pezmin tim. Unë arrita pothuaj në mënyrë të natyrshme tek ajo që miku im më tha:
-Pjesën Zhuljetë -Teisier e kemi hedhur në zjarrin e dashurisë. Ne e dimë se sa vlen flaka e saj. Sigurisht! Teisier më duket se është pikërisht flutura, që duhet për t’u djegur në të…
– T’i lëmë këto, – i thashë i fyer nga shpotitë e tij. – Të merremi me gjërat e tjera.
– Aty ku mbetëm? – ia bëri ai… – Gjithë pjesa tjetër është për ty. Qahu pra! S’ka një rresht apo një fjalë që s’është mbushur me mendimin tënd. Aq sa mund të thuhet se tërë letra është për ty; teze Felisia duke ta dërguar, s’ka bërë gjë tjetër veç ia ka kthyer pronarit të vërtetë; është faji yt që Alisa i drejtohet kësaj gruaje të mirë, si një zgjidhje nga halli; si mund të ndikojnë te tezja jote vargjet e Corneille-t! – që në parantezë janë të Jean Racine; – unë them se ajo bisedon me ty, tërë këto ajo t’i thotë ty. Ti je fare pa vlerë nëse kushërira jote, pa u mbushur pesëmbëdhjetë ditë, nuk të shkruan gjithçka dhe gjatë, lirisht, këndshëm.
– As ka për t’ia nisur!
– Ajo mbështetet te ti. Kam një ide. Mos i fol për njëfarë kohe as për dashuri, as për martesë midis jush; nuk e kupton se që nga ngjarja e së motrës, ajo kështu do? Ndalu te ndjenjat miqësore e foli për Robertin pa pushim, meqë ti ke durim të merresh me atë gdhe. Vazhdo thjesht të kënaqësh inteligjencën e saj; të tjerat do të vijnë më pas. Ah, sikur të isha unë ai që do t’i shkruaja!…
– Ti nuk do të ishe i denjë ta doje.
Megjithatë unë ndoqa këshillën e Abelit; dhe s’kaloi shumë kohë e letrat e Alisës filluan të gjallërohen; por nuk mund të shpresoja nga ana e saj as gëzim të vërtetë, as afrim, para se të sigurohej gjendja e së motrës, të paktën lumturia e saj.
Të rejat që më jepte Alisa për të motrën, sidoqoftë po bëheshin më të mira. Martesa e saj do të kurorëzohej në korrik. Alisa më shkroi se mendonte që atë ditë Abeli dhe unë do të ishim ende në shkollë… Unë e kuptova se asaj i pëlqente që mos të merrnim pjesë në ceremoni dhe, teksa nxorëm si shkak provimet, ne thjesht u kënaqëm duke i dërguar urimet.
Rreth pesëmbëdhjetë ditë pas kësaj martese, ja ç’më shkruante Alisa:
Zheromi im i shtrenjtë!
Duke gjykuar budallallëkun tim, dje hapa rastësisht botimin e bukur të Racine-it që më ke dhuruar, për të gjetur katër vargjet e imazhit të vogël të’ Krishtlindjes, të cilin e ruaj që prej dhjetë vjetësh në Biblën time.
Ç’magji ngadhënjimtare e botës
Kah Zoti më ngre sot?
Mjerë ai që mbështetjen e tij
Mbi njerëzit e tjerë e kërkon!
Kujtoja se ishte pjesë nga Corneille dhe e pohoj se më kanë mahnitur. Por duke vazhduar leximin e Kantikës IV shpirtërore, rashë mbi strofa aq të bukura, sa nuk mund të ndahem pa i kopjuar. Besoj se për ty janë të njohur apo të nisem nga inicialet që ke vendosur në marzh të vëllimit (në të vërtetë unë e kisha zakon t’i mbushja librat e mi dhe ato të Alisës me shkronjën e parë të mbiemrit të saj pranë çdo pasazhi që pëlqeja e qe doja t’ia bëja të njohur). S’ka rëndësi! Unë i kopjoj për kënaqësinë time. Fillimisht isha paksa e lënduar kur ti më jepje atë që besoja se e kisha zbuluar, pastaj ajo ndjesi e keqe u mposht përpara gëzimit tim, kur mendoja se ti i doje si unë. Duke e kopjuar këtë pjesë më duket se e rilexoj me ty.
Një urtësi të pavdekshme
Zëri na buçet dhe na mëson:
Ai na thotë: O bij të njerëzve
Rravgimet tuaja çfarë fruti ofrojnë?
O shpirtra të kotë, cili është gabimi
Që aq shpesh ju blini…
Përktheu: Feride Papleka
